Editorial
E
khai, chah Covid-19 rimâ cha, a vaw pai via ngâ kaw khiahma tah ngâno ta, eikha
pi ta, eima India râh cha 2nd
Wave ta maniah vaw chanaoh heih ta, lockdown ta vaw pazi pâ lymâ ta, eima puhpa
nah, BML nôpaw nah, a pahchaipa ta Puhpa K. Vanlalliana, Secretary, BML &
Sr. EO phahnaingiahna zawhzi ta, a daihti ta liata Hla nata Bie eima papua
pazao thei lymâ tyh nota, May 2021 Issue chhao liahsa patlô khaipa a châ
tawhta, lockdown vâta office cha kiah thei khao leipa vaw châ ta, May issue
chhao vaw raihpapua thei khao ma pi.
“Pei
eima tah ngaita” tahpa hleikhô tao thai’pa a châ khao vei tawhta cha, a daihti
hawh pâ kawpa ta vaw papua pi ta, nama pachâ thaina eima châ haw hmeiseih.
Tawhta,
atahmâ ta June Issue chhao he reih chiehpa hawhta lockdown vâta May Issue eima
raihpapua thei leipa vâta vaw hawh heih hra pi ta, he hleikhô ta July Issue
taihta miah kaw hria chy awpa lyu ta, July issue chhao eima vaw papua hawh via
heihpa chhaota nama pachâthaina eimâ haw chhielie hmeiseih.
Khazohpa
ngiachhiena eima topazy he thata pachâ ta, Khazohpa hnohta alynabie bâh leipa
ta a reih ngâthlâh ha awpa eima châ tahpa he my leipa ta, alynabie khâ reih ei
suh u.
Covid-19
ta râh hluhpi pabua ta, thina thata atyh ei ta, râh hropa hawhta eima râh heta
tao tlai hra mawh ei sih la, hrona khaziema lei aw ta, eima chi nata pho taihta
eimâ mua pathlei aw
tahpa chi â chhih kaw no ta, Khazohpa ngiachhie, ku thatlôpa ta maniah pazawh
thlu ta, miah a pabohsa lymâpa ta â lâ.
Chavâta khatino rai ta Khazohpa liata
alynabie reih awpa he eimâ bâh. Marapa sawzy pi he cha Lockdown a châpa chhaota
opa lyuhri akiahchoh leipa ta a y thei leipa châ pi ta, râh hropa hawhta paru
mawh sala thlai eimâ mua khai thei thlâh ha awpa a châ. Khazohpa ngiachhiena
nata chhihthana vâ deita ta abohpa eima châ tahpa he a thiehpa ta pahno chanei
heih suh vy.
EI VIASA LÔHKHYZY KHAWH
(Ramâ
hawh dei a za châ khai haw!)
Sâhti
paripa ta helamawh...
Eima hawti daihti, khiliah eima
khoh lichih nota laihsa eima chareina liata vaih hro lâ tawhta laihsa za charei
hrapa satlia nahzy nata eima buana kha pachâ pakhua tyh na ta, daihti khô
chiehpa hmahta châ hrasala a paru ta ei pahneih ngâkaw tyh. Kha hawhta ei
unawhpa Zochhua zy, Beiphasa, Beingâlai nata Zôsâ zy chhaota Siaha Bazar liata
laihsa charei tyh pi ta, eima laihsa chareipa kha eima viasa unawh sahlao liata
uhthei chaipa Zochhua (keimo ta cha Pâpâ tahpa ta eima aw tyh) châ khata eima
charei tyhpa ta ei pahno. Kha hawhta zâ chareih charei tyhpa hnaih pi ta, eima tiama kawpa vâ chhao
a châ ngyu aw, eima Pâpâ nata eima laihsa nô chhao kha liahsa ta amâ hniahni
kaw bâ hra. Eima laihsa charei nota vaih hro lâ tawhta vaw chareipa ama y
tyhpazy kha, achâtuhpaw Pâpâ hlâta keimo a ziza liata chhâ tyhpa Beiphasa,
Beingâlai, Zôsa zy sahlao pi kha hrohrâ ta eima hie apahâhpa ta, ngiaryh lei
awpa nata bie ropahnâh kawpa ta reipazy kha eimâ paoh kaw tyh. Beingâlai
chhochhi cha eima laihsa chareipazy
mohropa ta amâ tyupâpa rai rai kha chhyh thai leipa saw châ ta, a châhta
cha a buabâ pâ kaw tyh!
Zâkha cha Siaha Bazar lia pyly ta
charei heih pi ta. He zâ he cha khataih liata sâhti kha ma eima va pahrao hmâ
tly, eima luh chhao â hri sahlao kaw sai bâ. Eima laihsa chareipa nah ochhôh
eimâ zâ ngiapa rai rai kha zâ hro hawhta châ vei. Beipha nata Beingalai chhochhi kha cha hla
pa-awh laihna chôta ochhôh amâ zâ ngiahpa ta ei pahno! Ochhôh zâ ngiah pi ta, eima
laihsa nô chhao kha a no-âh kaw thlâh ha thlyu aw? Reihkah pha kawpa nata
ahuatlâ kawpa ta bie maniah a vaw chhopa ta, keimo hlâta vaw charei tua penawh
kiah liana chata a tyuh ta, bielôhawhpa maniah reikhei pathao ha ta. Rei
chiehpa hawhta sâhti eima pahrao vâ tlai a châ thlyu aw, keima noza pasôh kawpa
chhao kha he zâ he cha ochhôh eimâ zâ ngiah pataw nahta Thopi thlôhpa kha ei
pado pathao pâ lymâ ha hra! Anodeikua, a paru lâta eima ziza deikua â hri kaw.
Kha hawhta vaih hro mo kiahpâh liata eima laihsa chareipa â tyuhpa kha eima
Unawhpa Beingalai nata Zosa khata ama ngia rai a ryh thai vei. Hrohrâ ta Pâpâ
kiahpâh liata patyusa thomo awpa kha amâ chhuahpa he vaw châ ta.
Sâhti eima pahraona vâta noza
chhao pahno khao leipa ta ypa ta, keimo he khiama lai chai pi eimâ tahna zawzi
ta Thopi thlôhpa cha nyu 1 sai eima hlao haw! Thopi maniah a piepa chhao kha
mokha molo ta doh thlâh ha leipa ta, satlia hropa vaw charei hra penawh ngiaryh
lei awpa ta Beingalai chata a pyu paro thei chaina dâh hawhta doh ha hei ta. A
doh chhao doh vei, a pahrao khiama tah ngâkaw awpa ta a thopi dopa pyu ru kawpa
kha â tlao ta â tlao ngâkaw! Ki kha lâ vâ heih na, eima seihnai chaipa Zôsa hra
cha asaingaityu ta a thopi donapa nyu ruapa kha avâ lâ chaluah liahsa khai hapa
ta Amul nata Chini nôh cha pakhei ngâkaw heih! Beipha chhao a chalih chakhyh
vei. Hawthai reih lâ tawhta asaingaityu ta, “Pawpaw y khari-ke phau ly”, tahpa
ta pahneina chôta maniah vaw pasipasawh ngâkaw. Aw, eima chhâh a vaw chhie
hmeiseih tlai na. Satlia hropa nawh vaw charei hrapa nahzy cha ama ngia rai a
ryh khao vei. Buakha nahta buakha hlâta adi awpa ama reih pathao ngâkaw bâ.
Anodeikua, keima nata Pâpâ he cha eima hry liata reihkah sôh kawpa nata uhthei
viapa eima châ vâ chhao a châ thlyu aw, mokha molo ta y thlâh ha pi ta. Eima
nawhta nah pathôh hra cha kaleih maniah pa-aosa awpa chhao apapeisa veih ei tah
thei awpa ta Zyhtaw azapa hawhta y thlâh ha ei ta. Anodeikua pakhâ hlei ma pi.
Eima palôhrupa lâta la vaih hro mo kha adi khai ha ei sala tahpa eima khoh thlâ
hra pyly.
Châhrasala vaih hro lâ tawhta vaw
charei penawh hra kha adi tua awpa rai amâ chhuah leipa vâta khôtho lâ cha châhnamei pazy awpa ta keima
nata Pâpâ cha pua ha pi ta. Khôtho liata liahsa atyuhpa ta thadâh kawpa ta zâ
chôthlapinô khaihna ry liata saochawh eima pazy ngâno chata Beingâlai cha apara
kawpa heta kaw pua ha ta. Khâpa sualuah ma a vaw reih aw tahpa ta eimâ ngiachhi
thlâh ha no chata a aopâ pâ kawpa nata reih cha-aw pâ kawpa chata, “Pâpâ, Bie….
khoh…va…na.. miaaaah…ama..mohnao. Ei…na..tah..lôh..ai ngâ…thlâh.. ei”, kaw tah
tlavaih ha ta. Rei leipa ta liata eima hry liata seihnai chaipa nata chhyu
chaipa Zosa chhao cha ochhôh tawhta kaw pua
heih hrapa ta, “Chapawsaw eimâ tu aw”, tahpa ta a viahkao cha pahluhpa
ta lâthlôh lia cha awhsâh pathao ha hra ta. E khai!! Kei ahy saw hmahta atu
beih leipa pua ei thlah a zoh pathao ha! Ei sâhti paripa chhao liahsa a pai
khai khiama ei tah!
Khôtho liata vâropi eima y tawh
chata, vaih hro lâ tawhta vaw charei penawh chhao cha keimo eimâ di hapa vâ
tlai châ thlyu aw? Adi awpa ta kaw pua pathao ha hra ei ta. Liahsa ta
lâthlôhpipa ama kaw pua tawhna chata Beingalai pyly chata, “Nama….cha…paw…kaw
sai he”, tahpa ta ama hry liata uhthei chaipa cha a kei pahniapa ta hmiachhy
liata a kei duapâ ha ta. Cha hawhta Beingalai nata Vaih hropa paw hiehâh kawpa
ta amâ eichhia ngâno chata a kâ lâ tawhna chata eima nawhta Zôsa hra cha chyhsa
apachyh hmahta amâ pachyh hlâta â vaw chô thlâh ha bao. Âmo viasa pathôh, keimo
viasa papalih, eima bua pathao haw! Thokha achapie ngâ bâ, thokha achô ngâ bâ.
Cha hawhta eima bua ngâkawpa pyury vâna chata uhthei viapa nata nô nata paw
thokhazy chata eima pyury theipa ta maniah vaw pachhaih ha ei ta! Taochhie
deikua eima taochhie pâ thlâh ha.
Eima taochhie pasa kaw vâ tlaima a
châ thlyu aw, tawhta kha zâ kha ama vâdua pâ rai, keimo viasa sahlao nata eima
bua khai tawhta amâ dina lâta satlia hropa nata vaw chhei lao heih ei ta, ama
sa chhao a pasa kaw sai ei aw! Cha hawhpazy vâ tlaima a châ thlyu aw, eimâ
pabualâhpa hry liata a uhthei chaipa paw, Siaha Department sâkha liata Officer
cha a sawchapawpa nata Constable pakha chhaota a zupa ta eima hry liata uhthei
chaipa nata â tulâhpa Pâpâ cha ama o lâ amâ zâ chhi thlâh ha bao! Anodeikua
Constable chhao khata maniah patu awpa ta a zu hlei vei tahpa he tahmâ ei
pahnopasia. Chyhsa mo alâluahpa, hneirôhpa eima tahpa heta a thla hlao nata
aphuh leipa ta hneirôhpa a châ vâta hmiamo vâta tlâ za pazipa a châ. Anodeikua,
aryhna ataotuhpazy he za achhih ei ta, pasâhsa chhao amâ chhih. Constable ta
tlyhmia liata liahsa adyhna ku chalyusapa ta âmo chhao cha o lâ amâ di ha hra.
Khotuapa
zy my la a ru tlai na!
Kha hawhta liahsa eima ao kaw pakyh
pathao laih hrapa ta Uhthei viapazy ta ‘â satliasa thai dâh la’ tahpa eima kaw
hlao pha hra tawhna kha cha laihsa chareina châh zy, â icha kawpa ta khopa hnei
awpazy kha eima khoh kaw bâ hra. Anodeikua, keimo laihsa charei hrapa he cha a
Battalion ta apazi ta, eikha thopi eima dopa chhao Chini Gram 25 nata Amul gram
20 pachhâ thei lymâpa eima châ tyh vâta laihsa nahzy châta cha ama o chareipa
châ awpa he kho achhih tu hlei vei! Anodeikua, keimo unawh sahlaopa Papa, Sasa,
Tete, Beipha tahpazy pi he cha khatino hmahta apachhaih thei tyh leipa eima
châpa vâta a no-eih ta laihsa chareipa kha thei ma pi! Cha hawhpa duahmo liata
aduahpa eima châpa vâna chata eima chhâh chhao a chhie kaw tyh! Cha bailai ta
keimo hlâta sawnawh viapa nahzy maniah amâ vaw baichhi nahta chhochhi cha eima
chhâh a chhie via rili heih!
Pachâ tyh na ta khahawh tlupo ta Beipha
ta kyhpachâna a lapasa tyhpa kha pahno beih va na. A kyhpachâna raihria dâh hra kha Love Letter
ro lâta thata chahra ta, keima chhao tlai heta Love Letter syno hlei la ei roh
nahta ei pangiasa. Anodeikua, a daihti no pachâpa ta cha tlao vâ achhih ta,
palôhlie â chhih kaw tyh. A daihti no pachâpa ta cha Beipha kha a tlô sâh chai
khiama i tahna ei hnei tyh. Kha daihti nota Mara râh charaopa ta hlasapa liata
moh pathâhpa, hmipha sâseih cha rei byuh vei, ao pha chaipa ta reipa kha na
eima patupa pasu ha. Kyh a pachâ hmeiseih hapa chhaota mao vei. Anosasyh ta
thlah apazohpa ta, pachâ pha leipa ta a y tyhpazy chhao kha mao tiarâh vei. Ano
châta cha a hrochhôh daihti zydua liata khopa eikha a hneina nata a kyhpachâ
tuachaipa na a châ ha. Chavâta, mohropa khopa a hnei ma? Eina khoh hmeiseih ma?
tahpa liata thata bua ta, ama hry liata kyhpachâna Adviser ta pachâpa, keima
chhao tlai he a châhta cha ei nô a po kaw tyh!!
Tahmâ taihta ei thei ngâthlâh hapa cha a
khopa nô a uasa zie nata a khoh hmeiseih zie, a dao zie palâsa n’awpa ta eima
viasa sahlao ta Restaurant sâkha tawhta Fried Rice Plate 10, Hamburger 10, Lasi
nyu 10, Egg-beef-Roll 10, Coffee Nyu 10, Fried Momo Plate 5 liahsa pa- pack sa
khai pi ta, Rambo Polythene liata khôpa ta, Sâsâ ta liahsa apu ta Beipha khopa
nô nah o lâ eima zu thlâh hapa kha la a vaw pi ha. Hâra deichhyna o tly awpazy
eima lyu! Chanô 1 nie awpa khazie muarua eima cheipa kha a rônah tu ha. Kuva
hra cha nie tiah lei pathlu thlâh ha pi. Kha hawhpa tawh chhaota kyh cha pachâ
va na a tah khiah cha tlâ chhei pâ awpa chi! Beipha heta kha hawhta a hrochhôh ta
ahy saw hmahta uasa ta, dao beih khao aw vei. Tahmâ taihta kha hawh muarua
khata ama nô hmahta uasa vei.
A chhô zâ ta eima tlaitlaohthlu thlâh
hapa vâna chata a chanôpa chhaota liahsa a vaw tlaichhai ha bâ hra. Anodeikua,
eima viasa sahlao hry liata keima nata Tete ngâlâh kha Siaha liata a ypa châ pi
ta, mohropazy deikua amâ chuna vâta su hro lâ vaw y laih khai ha ei ta, ano
Beipha a y khao lei tawh cha a chanôpa hra cha, y pahâh lei ngâna taihta Beipha
thâtih sai maniah hiahri thlâh ha bâ ta! A vâ zie nata bie achho awpa a byuh
zie sai kha a reih thlâh ha tyh. Kha daihti nota Beipha ta châ a kaw paphao
tyhpa kha, a khopa nô lâta Direct ta tlô tua leipa ta, keima nata Tete ta
liahsa eima reihpasia khai tawhta a no, a chanôpa lâta a tlô tyh. Tlao a vaw ‘fair’
kaw. Chavâta ama bie nata hla zydua, a chhie ma a pha ma ei pahno khai ha tyh
hra.
Anodeikua, chyhsapazy pi he eimâ chhuahna
nata eima khodâh hawh sai ta ato he tlô beih vei. Âmo ei viasa nahzy chhao he
ama daihti nota cha kyh apachâ chaipa nata akhoh chaipa khiama tah awpa ta vaw
y tyh ei ta, anodeikua hmia lia meithâhpi a zawh tlôh! Cha hawhta kyh apachâ
kawpa nata akhoh kawpa ta khiama ama y thlâh ha ei tah no chata, ei viasa
Beipha pakah tawh cheingei chata a khopa nô ta apabâ zie nata khopa hropa a
hneisai zie cha na chho ha ta. Kei kyhpachâna Adviser chhaota taodâh n’awpa
pahno va na! Ei theina zydua papuapa ta ei viasa paw châna chata thapi papuapa
ta, vaw kua heih awpa ta lyuhchâ tyh hr’aw sala sihnôh kua thai khao lei awpa a
châ zie cha na chho ha ta!
‘Hazoh chôthlahpinô khaih ry lia,
Chô awhsicharuzy sai laih na;
Hnazô ei ti thei lei paw bao kha na,
Eina za patheisa rili tyh.
Khazia lôh hro eina phaosai chi?
Seihnai vaw kua thai khao va chi ma?
Lyuhbie hlâ awpa a ryh tlôh va,
Chô Khazoh ryhrao lei châ ha tawh.
Nâ la e, chhithai nô hnaih chi ta,
Kyh ch’aw pachâtuhpa hluhpi hry lia;
Na kho via paw lâ cha tlei ha chi,
Rairao paw dei n’aw pathlua ha chi.
Tahmâ chhaihna lyuhbie n’aw hlâ chi,
Eina khôsai dâhdei aw chi mâ?
Hâzoh ei ramâ lâ chhâta la,
Rairao paw châ vaw pawh heih mah y.
Eima unawhpa he mao tiarâh vei. Kyh a
pachâ chaipa nata a kho chaipa tlai ta na lôh hro a phaosai ha. Keimo a viasa
sahlaozy pi heta taotheipa hnei tlôh pi va. Eima taotheipa ychhôhpa nata a
palôh eima pangâna ychhôhpa cha palôh pasa kawpa nata lôhlie kawpa ta a Room
liata ‘Hâzoh’ tahpa hla pasasa ta eima nahthliekheipa kha tlâ a châ.
Ano bao kha hmahta eima tah ngâno ta,
eima nawhta Sasa chhao cha a eikha n’awpa ta Beipha hawhna chata a daihti nata
nohzy a hmâh pathao ha hra heih bao!! Ano Sasa mawh he cha, cha hawhta buakhei
muarua awpa ta y vei. Ano kho ta chatôh chatâ laih ta, a chhâ chhâna lâ deikua
â chhuah leipa pita ano hmâchhâh ta lahpinô chhiehrupa, sia kaw tlôhpa atyhpa
ta tahmâ cha liahsa saw a sa ha bâ.
Tahmâ cha buakhei awpa ta y khao leipa ei ta, a ly â chhih hmeiseih.
Keima nata Tete he lahpinô chhao hnei mâh leipa ta eima y thlâh ha chy hi! Ama
saw nahzy ta “Pawpaw, pawpaw” maniah ama tah ngâ kaw bâ.
‘Khataih lia nama y ei lailazy saih u,
Tlâh to azawh ta cha vaw tlua laih ei na;
Lôh miakha phaoh ta charei daihti,
Ramâ hawh ama châ khai he zaw!
Chareina tlâhzy ananopa ta lahpi
lahvia chhao hnei khai ha hra ei sala, chhôhso lia viasa phapa eima châna
deikua lei beih leipa aw ta, khatino hmahta chhôhso liata lapa-eihpa ta y beih
aw ma pi. Eima locho thyudyu daihtizy khi vâpa ta aw pakhua ngâkaw hra ei sih
la, vaw kua thai awpa rimâ châ khao tlôh ei va. Kha hawhpa daihtizy kha ama
rohpady pakhua tyh h’raw vâ ma? Ama rohpady châhta la kei rairao paw, ama viasa
tloh lei chaipa he ta ‘ama palôh â lie cheingei hra aw’ tahpa ta he ei châropa
he âmo sahlao châta ei hlâ ei.
1.
Editorial 2
2. Iakhai Lôkhaoh
~ K. Pari 3
3. Ei Viasa lôhkhyzy khawh
~ Abie
Nôtlia 13
4. Pachuna rai; rai rônahpa
~ Rev. NC.
Beihrosia 20
5. Thyutliapazy eimâ chadie ma?
~ Beihrua
Lôdua 24
6. Football khizaw liata chhiena
rarôh-y viapazy 30
IAKHAI LÔKHAOH
~ K. Pari
( He châpaw (Article) he Pihnô K. Pari châbu, “Hlâno Mara su peimawhpazy” tahpa tawhta lapachhuahpa a châ. Ed)
Iakhai khih, Chhaolôbyuh liata khih ama
sa nota Sah-ia chariah ta vaw chho ei ta, cha nota ama beipa Iakhai a thi tlamaw
awpa ama chipa vâta lôkhaoh âryh kawpa liata khihsaw ta nyu ei ta, chariah
liata â bohpa ta a y. Chavâta he ama nyuna lôkhaoh he Iakhai lôkhaoh tahpa ta
ama bi palâh ha. He lôkhaoh yna he Motor ta Amobyuh khih tawhta Tipa lâpi
achhihpa ta Minute sâpangawh rachhôh arâ tah tlô theipa châ ta, lâpi kiah
laikachha liata ypa a châ.
He Iakhai lôkhaoh he feet 6 ta
akawhpa, feet 7 rachhôh ta athupa a châ. A chhôh liata chyhsa pahrawh rachhôh
eimâ tlôh. A lôkhaoh yna dâh he a chhâhta y ta, Motor lâpi mahchha lôkâhpa
liata a ypa a châ. A ry lâtahpa cha Motor lâpi tawhta feet 30 rachhôh asâhpa
liata y ta, cha chô feet 20 rachhôh asâhpa liata lôkhaoh aryh kawpa a y heih.
He lôkhaoh chô lâ he tlâh sâpôhpa ta a kaw pazao ta, cha lôkhaoh nata a
tlâhthlôhpa akaw luahna likawh cha feet 30 rachhôh â sâh aw. A chô lâ
tlâhthlôhpa cha kaw by laih ta, cha tlâhthlôhpa khy lymâpa liata kha hlâta
Tlôsaih mo (Iakhai azi penawh) ta khih ama vaw sa. Sâpôh aluahna tawhta Iakhai
lôkhaoh ngai awpa ta cha phei ta chô thai rimâ’pa châ leipa ta, khawhri nata a
pathliah’pa a byuh. A chhâpa cha ahnai zylyh ta chhutlapa châ leipa ta, he
tlâhthlôh chhâna he eikhapi ta lôkâh pâdawhpa a châ.
He lôkâh he anyu n’awpa ta â
ryhpaoh kawpa a châ. A chô lâ tawhta phei ta azâ ngiahnao thai’pa châ leipa ta,
khawhri ta azâ pathliah mawh ei sala a chhôh liata anyu penawh ta vaw
taochhie’pa châ ei, a ry lâ tawhta a kiana ru kaw ta, kaw chho thai’pa châ vâ,
chichhihpa tawhta â boh kaw.
Tlôsaih mo khih ama za sa
laihna dâh
Tlôsaih chi he Hiakha râh Leisaih,
Zyuphia nata Leita likawh tlâh liata y ei ta, Kô 1550 rachhôh ta Leisaih tawhta
Bôly lâ a pasie heih ei ta, cha nota Hlaipaoh chizy he Bôpi liata khih ama sa
hra. Sarao tlâh liata zy, Chakho tlâh liata zy chhao â pasie laihpa amâ lyu.
Cha tawhta Zyuphia by lâ amâ zâ pasie heih. He su liata kô 20 tlai ama pahrâ
tawhta Tlâry Iakhai Hlychho he ama beipa châta amâ kaw lapa a châ.
Iakhai Hlychho lahpinô châta Hnaro
zuah he Kô 1600 rachhôh ta hiapa ei ta, Kô 1 hlei tawhta Sawchapaw Khaicho sa
ta, Zyuphia liata ama y nota Khaicho cha lahpinô hnei ta, Sawchapaw Rolia 1-na
a sa. Rolia 1-na ta Rolia 11-na nata Tai-ô sa ta, Rolia 11-na ta sawchapaw
Kheisaw sa ta, Kheisaw chata sawchapaw Iakhai 11-na nata Kheisaw 11-na a sa
heih.
Zyuphia tawhta beinô kiah Ngalâ
liata ama za y heih. He liata ama y nota Nôhro bei Zawtô a kaw la ei ta,
châhrasala a chiehleipa vâta Kô 3 hroh ta, a thi haw. Cha tawhta Laichi Thlatlâ
Hlychho amâ kaw la heih. Ngalâ tawhta beinô vaw chaka ei ta, he daihti nota
abeipa Iakhai 1-na cha a thi haw. Beinô ama vaw chaka tawhta Phusâ tlâh
(atahmâta Chhaolô râh) liata y ei ta, cha tawhta Lôhawka Siata kupi liata y
heih ei ta, cha tawhta Zôbu (Theiva nohdih, Theiri chadiepa) liata ama za y
heih. Zôbu khih liata abei Laichi he thi ta, cha su tawhta Bykhi lâ amâ vy. Ama
reina dâh ta bei Laichi Hlychho he pathichhie kawpa hawhta ama reih. Ei kha cha
a sahlaozy chhaota Matu râh lâ khih tlyh ta, Zyhno nata Chapi likawh ama sie
nota Zyhnopa Rora lyu kei tlô ei ta, chapu liata amâ rie. Abei pi ta ama chapu
a kei tlô thlâh hapa cha Rora chhaota vaw za kaw ta, a theina hawhta a vaw
ly-ua ta, â vaw ly. Rora lahpi nata a sawnah deikua ta cha bei Laichi apiezie
nata mohna padeina zie ama hmô nahta a hi nâ lei p’ei ta, Awhpanô tih thla
ngâhaipa ama thie awpa siesaipa ta o lâ amâ kaw lâh ha.
Rora, Laichi nata a sahlao nah cha
pati pahâh kawpa ta nie ei ta, ama nie khai nahta thlai amô ei ta, a mylâ mydi
ta abei Laichi ta Rora hnohta a chaihrai Sei cha atiah kawpa ta chata awpa ta
chho ta, cha hawhna chata atiah kawpa ta a chatapa khai nahta bei Laichi cha
pie ta, bei Laichi nata a sahlaozy cha sie awpa ta a chhuah ei ta, Rora chhao
cha lyupâh taih pathlie awpa ta chho ta, lyurâh ama tlô tawhta Laichi ta Rora
cha Asei a chatasapa nahta a viehsao ha ama tah. Âmo cha Matu râh lâ sie ha ei
ta, a hnoh tawhta Rora ri cha Zyhno mo ta ama hmô nahta ama palôh pasa kaw ta,
ama hie chhao a hâh kaw hra. Phuh l’awpa ta Zyhno mo ta Hlaipaoh nata Chapi lâ
zikyu parâsa ta, hmo yziezy pahnosa ta, Laichi â zâ liena lâ patu awpa ta a
pahnosa ei. Cha tawhta Laichi nata a sahlao nah cha Matu râh lâ tawhta a zâ lie
ei ta, Taikua liata amâ kaw rie. Bei avaw tlôpa cha Taikua beipa ta sahmazy
baopa ta, Awhkhy hlazy sa ei ta, Laichi ta hlazy vaw vâh (pathao/la) ta, “Tlâh
kiah na moluh phaoh na, Chavah sao na, sa luh phaoh na”, tahpa ta â reithaina
hla a vaw pathluah lymâ. Taikua beipa ta thlai thyukhei ta, “Kei hla vaw vâh
hra tua sâh, ‘Tlâh kiah chi, mo luh phaoh chi, Chavah sao chi, sa luh phaoh
chi, Pachie lô ta a cha tlathlu hra maw nâ”, tahpa ta a vaw sa hra. Cha hawhta
sahmazy doh ei, hla ta achyh-ei ei ama tah khai tawhta bei Laichi cha Taikua
bei chhiesana cha a palôh chakhei thlâh ha ta, cha tawhta Chapi lâ za sie ei
ta, Zyhno, Hlaipaoh nata Chapi apakaohpa ta Laichi cha patu ei ta, Mawhrei
tawhta km 3 rachhôh âhlapa Vahtiepa liata ama thie. He chavah he ‘Laichi ama
thiena vah’ tahpa ta ama bi pâ ha. Keimo chhao Hlichhy Hly-ah anyuna lôkhaoh
eima tly nota â hla tawhta he Laichi thiena su he miah ama pahmô hra. Bei
Laichi ama thiena dâh he a pasa tu hapa vâta he hawhta hla ama phi:
Avyhpa kô liata sairâhpa pahluah na,
Nohly chhih ta Ma-ai pavaw sâ vei’ tahpa
ta.
Thokha reizie ta cha Rora saw
nahta na Laichi a thie ei, ama tah. Bykhih liata bei pano Laichi samohpa nata
Iakhai 11-na y ei ta, he khih tawhta kô 1837 rachhôh ta Iakhai nata Zany cha
achhaih ei ta, Iakhai nata khihsaw thokha hluh via syulyu cha Kalytlâh lâ
lyutlapa ta, cha liata kô 1 y ei ta, cha tawhta Khocheitlâh liata apasie ei ta,
cha tawhta Chhalô khihry/khihlô liata ama y heih. Iakhai lahpinô he Khaotha
sawchanô Zany sietanô Saza Hlychho a châ.
Iakhai nata Zany amâ
chhaihna chhâpa
Zôbu khih tawhta Bykhih za y ei
ta, Bykhih liana heta kô hluhpi khih ama sa. Mathipi nata Hnaihly ta abei ama
lapa sawzy cha sabai sahaw dei châ leipa ta kyh to liata abei achakao chahlâhpa
vaw châ lymâ ei ta, he Bykhih liata ama y chhôhta abei machhie ta pakah paleih
ama mo chaipazy cha Mathipi Thâbei nata Hrakhu Hnaihly zy ama châ.
He Bykhih liata ama yno heta Siaha nata
Saikao tahpa reina y thai mâh vei, abei ama lapa sahlao Iakhai, Tlâry Hlychho,
nata Laichi, Thlâtlâh Hlychho tahpa ta
apahruana pahno theipa ta a y ha thlyu aw. Bykhih liata abeizy cha Iakhai II-na
nata Khaothâ saw Zany châ ei ta. He bei pano penawh he sabai sahaw âkhopa ta
pahmôsapa châ ei ta, abei Zany deikua cha â daihpa ta pahno leipa ta, chhie
nata haw cha Chhiahvia, Saovia, Vaohry, Awhry, Maohry, Iahry, Chhipâ Lôhpâ
vaophei, Awh phei taihta khihsawzy liata a lapa tyh thlyu aw. He vâna heta
Tlôsaih chi thokha sahlao ta chhyhthai khao leipa ei ta, achhaih n’awpa a ru
lâta ama tei hnolo.
Beipa
Iakhai deikua cha areisi ngaitapa ta y ta, machhie sawzy chhaota ama za ngaita
hra. Abei Zany achhyh thai leipa zydua cha Kalypa tlâh lâ lyu hnei ei ta, châh
a vaw di nahta o lâ ama sie chy ta, Mathipi Thabei nata Hrâkhu Hnaihly chata,
“Ahy hmahta sawpâh phaoh tlâ khuh vy”, tahpa ta lyupih mo cha ama chho khai
haw. O lâ cha tlô khai tua ei ta, Mathipi Thâbei chata Bykhih liata apahrâpa
zydua panie-pados’awpa ta kyhchhina tao ta, Seihtôhpa kikyh pôkha, Vao
sôcharupa pôkha thie ta, tlyliah liata sahma sâtlâh paziahpa ta niedopa ta y ei
ta, atahmâ la pati liahsa ama nie khai h’aw tah tawhta Mathipi Thâbei chata
sôkhaih zua a la ta, abei machhie beih rai, râchâ zydua cha a phy chheih khai
haw, ama tah.
Tlôsaih mo cha amâ vaw
chhaih haw
Kô 1837 rachhôh ta Tlôsaih
chyhsazy cha Bykhih tawhta avaw chhaih ei ta. Bei Iakhai II-na nata khihsaw
hluh via syulyu cha Bykhih puasai’pa amâ chhuahpa vâta a vaw zoh tawhta tlâh
awh ei ta, “Mylâ la, a khohpa maihta deihrâh lâ lyu moh u la, a khohpa maihta
atuh lâ lyu moh muh vy”, tah ei ta. Kha hlâta bei Zany achhyh thai leipa maih
cha a mylâpa ta deihrâh kalypa tlâh lâ lyu moh chanei heih ei ta, Politics ama
vaw thai kaw. Ama reihkah ta, “Cha khoh khao ma pi, eima cha siesai h’aw”, tah
leipa ta, y hâta amâ chhuahna cha lyu mona kyh tawhta a pi ama patlohpa a châ.
Chatanachata lyu va â vaw daih nahta Bykhih cha puasai ei ta, lyuva byureih
liata kô kha ama pahrâ pâ.
Ama siesai penawh beipa Zany nata
khihsaw odyh sycharie cha, Bykhih liana chata pahrâ khao hra leip’ei ta, he su
tawhna heta Tlôsaih cha Saikao nata Siaha ta amâ pachhaih haw. Tlôsaih-Saikao
phao cha ama beipa Iakhai 11-na chhihthana ry liata notla lâta sie laihpa ta
Saikao a ngia ei ta, Iakhai 11–na heta Khaotha sawchanô Saza, Zany sietanô cha
lahpinô ta a hneipa a châ. Tlôsaih-Siaha phao cha Khaotha saw ama beipa Zany, a
unawhpa Bihmô ta atyuchakhai laihpa ta he suzy liata ama pahrâ. Chiachi byuh
liata y ei ta, cha tawhta Tilei Lôkâh ry liata apasie heih ei ta, cha tawhta
Tisôpi khih (Sawtliapazy ta ‘Khiry’ ama tahpa, Siaha Khitaw nata Tisôpi khih
kiahpâh liata a ypa a châ) liata a pasie ei ta, Khiry liata ama y nota ama
beipa Zany cha thi ta, Zany sawnah Hmôtlo nata Kikhaw chhihthana ry liata
Tlôsaih-Siaha chizy cha Sicha, Tlaopi (Saby) zy nata Phaikhih Noh-ao chavah
kiah liazy ama pahrâ.
Noh-ao tawhta Tlôsaih-Siaha chi
cha phao no (2) ta apachhaih ei ta, Beita nata Hleisa liata amâ pasie. Beita
liata Kikhaw a bei ta, Hleisa liata Hmôtlo â bei. Beita khih he Titlao vahtie
hnawh Beita chavah haosa liata a ypa a châ. Hleisa cha tahmâ ta Supply pathlana
(Droping Zone) nata Circuit House yna khi a châ. Helipad ama chao no chhao ama thlârypa liata
luhrypa nata hmobaoh ama hmô hôlôpa hawhta ama reih.
Thokha
reina dâh ta Hlychho bei nahta Siaha amâ zâ ngia no heta Khuhly nah he Siaha
liata amâ vaw bei ha hrapa hawhta reih ei ta, atahmâ ta (Dropping Zone) Helipad
he Khuhly nah thlâsu châ ta, Circuit House chaby Hleisa khih ama tahpa liana
heta vaw pahrâ tua ei ta, he su liana heta ama beipa cha Hlytha Khuhly a châ.
He su liata ama yno heta ama beipa Hlythâ cha thi ta, tlâh laki, tahmâta
Helipad su liana heta Thlâpi lai kawpa tao ei ta, cha liata ama pabu. He thlâpi
liana heta moluh papangawh Khipo (K. Valy mahpaw) taihta ama pabu.
Hlytha thi tawhta a sawchapaw
Phosa cha abei heih ta, ano â beina daihti liata ama khihsawzy ta ama khihsana
he â sâh kawpa vâta thophao-tithaina ru tu ha ta, apasie awpa ta ama khona cha
ama beipa ta hlaopatlohpa ta, atahmâ ta Siaha khih he khihsa n’awpa ta moh ei
ta, abei Phosa nata a khihsaw pasaiphapazy ta a su cha chahryh ei ta, a hmohmâh
pha kaw ta, cha ama chahryh nota Masiah hâh lai’pi hmô pâ ei ta, ama tha a pawh
ngâsâ. Masiah cha râhsa zydua hry ta
alai chaipa châ ta, byhnâ a y nahta chhao ama pangiasa kaw ha. Cha hawhna
chata thlai va ei ta, ynazy aparyh ei
ta, Masiah hâh ama hmôpa vâta a khih moh chhao “SIAHA” ama vaw tah pâ ha ama
tah. Sapitlâh, atahmâ ta Deputy
Commissioner, Siaha Office nata a chheipâh liata Khuhly nah abei ei ta,
Sâtatlâh liata Hlychho nah amâ bei pazao lymâpa hawhta ama reih.
Hleisa tahpa ta ama bina chhâpa
cha Hleisa tho he tlâh liata a hluh kawpa vâta Hleisa khih bipa a châ. Beita
tahpa ama bina chhâpa cha kha hlâta Bei ama beina su a châpa vâta a châ. Hleisa
nata Beita liata khih ama za sana daihti he kô 1875 pata alaichadaipa châ ta,
Siaha khih â duana kô ta apyhpa a châ. Siaha khih thâtih liata hmo peimawhpa
ngiatlâh viapa tlâhpipazy cha:
1). Kô 1891 pata Tlôsaih-Siaha
nata Tlôsaih-Saikao cha South Lushai Hills British Administration ry liata sopa
a châ.
2). Kô 1933-pa liata Local Church
Achhyna o hmiatua chaipa cha Siaha khih liata paduapa a châ.
3). Kô 1953 liata Siaha cha P.L.
Regional Council khihpi a châ.
4). Kô 1957 liata Mara râh liata
High School hmiatua chaipa cha Siaha liata paduapa a châ.
5). Kô 1971-pa, 6th June liata Motor (Jeep) patlôsapa a châ.
6). Kô 1972 pata Chhimtuipui
District khihpi a châ.
7). Kô 1999-pa September ta Siaha
District khihpi a châ.
Tlôsaih
Saikao mo cha Kalypa râh liata y ei ta, châh a di tawhta khohchei tlâh liata
ama y laih.
He ‘khohchei tlâh’ tahpa he Dawhmâ
Cha-aw Hlychho ta khoh acheina su a châpa vâta ‘Khohchei tlâh’ ama bi. Cha
leipa chhaota Theivâ râh liata Dawhmâ lyubi tahpazy y hra ta, he lyubi chhôh
liana heta Dawma ta a sôh, dawh hluhpi cha a lei ry liata paso (pabu) ta, a sôh
dawh pasopa cha rao pâ khai ha ta, a kiah a ei pâ holôpa vâta ‘Dawh-ei tlâh’
khâ ama tah.
Khohchei tlâh tawhna heta Chhaolô
khihry nata khihlô liata ama y heih (atahmâ ta Theivâ khih kiahpâh). He liata
ama yna daihti liata beipa Iakhai 11-na cha a machâ kaw ha bâ, a sawchapawpa
Thylai chhao liahsa a satlia hapa a châ. Chhaolô liata Sa-ia chariah ta ama
chho
Kô 1840 liata adyuhna a vaw y
chhâna cha, Bykhih liata Tlôsaih ta amâ paihsai tawhta Siaha-Tlôsaih ta
Saikao-Tlôsaih chyhsa liata viarithô ama khona thâtih he Thlâtlâh bei Vâhno ama
chho. Siaha cha beipa Laichi pathla ama châpa vâta, a tha pasa ta, ei kha palôh
thyu ta, Tlôsaih chyhsa chhopa cha â ryhpa hawhta pachâ ta, he hawhta palôh ama
phao lichih ta bei Zany lahpinô Nohtâ (Thlâtlâh bei Vahno sietanô) cha Chiahchi
by liata khih ama sa nota nawh chô liata thi ta, Thlâtlâh beipa Vâhno chhaota a
ri a za kiah hra.
Cha no chata Tlôsaih-Saikao mo pano Tiahdô
nata a viasa cha Nohtâ ri ama kaw kiah hra. Cha liata khihchhôh mo ta he hawhna
heta bie ama hiahri, “Khataih lâ ma nama vaw laih?”, tah ei ta, âmo chata, “Ri
na eima vaw kiah,” tah ei ta. Âmo chata,
“Uh kia ma, tlâh kia maw?”, tah ei ta. Mathipi Tiahdô chata, “Uh kia na”, a
tah. Âmo chata, “Nâma dyhkha kiapa châ ta, khazia, Tlôsaih vâtlâh ta eima saw
ri he maniah ama kia khoh vei”, tah ei ta, pahnaipahny ei ta, ama za sie noh ta
pohchypa liata theisâlô pabyuh ei ta, pohchy hropa liata zaih pabyuh (chaty)
hra ei ta, “He he nama beipa za pie muh vy”, tah ei ta, ama pasiesa ama tah.
He
hmo ama paphaopa he a pachâna chhao pahno veih ei. Ama vaw tlô nahta abeipa cha
pie ei ta, “He theisâlô nata zaih heta a cha za siehnao aw”, tahna a châ. Cha
tawhna chata Thlâtlâh beipa Vahno chata Sâ-ia nata Mohtu cha chho ta, “Nâmo
heta Tlôsaih chho u la, meikhuh vaw pakhu sa la, nama chho n’awpa aparaoh muh
vy”, tah ta. Meikhuh ama vaw pakhu pataw nahta Sâ-ia nata Mohtu cha aparaoh ei
ta, Tlôsaih cha ama tlahnao. My râh ta Khulu lâ tawhta za rahao ei ta, “Khâpa
khichhai maw, cha ama hluh rimâ cha!”, tah ei ta. Meithei pyu ama vaw thei
nahta, “Chariah na, Chariah na”, tah ei ta, thata amâ râpai. Arâ hmâ leipazy
cha thata ama thie ama tah.
He
ama za siehnaona liata Thlâtlâh beipa Vâhno chhao a hlao hra ta, Chhaolô khih
ama tlô hlâta, atahmâ ta Tlôsaih khih mahchha lâ Keihchô tlâh liata Vanhnin cha
a tyuh ta, a mothlih pathla ngâkaw ta, Fanai sahlao chata, “Nâma ta Tlôsaih
siehnao’pa ta mia pahrua chi ta, atahmâ na mothli tlao na pathla ngâkaw, nâma
he tlao cha pahlei-padia ha si y”, ama tah. Chyhsa amâ vaw tlao pâ tu hapa a
hmô nahta cha a palôh thata a pasa thlyu aw.
He no heta abei pawpipa Iakhai cha
khihsawzy ta lôkhaoh lâ amâ râkhei. Chavâta â bohpa ta a y ama tah. Sa-ia
chariah ta Tlôsaih chyhsa arâ charei penawh o lâ amâ vaw di awpa cha hâ thlâh
hâ ei ta, noh thôh tlai ama hâ tawhta ama vaw pua leipa vâta sie a chhuah ei
ta, ama sie chyta vao sa nata chyhsapa sa cha chhoh pahlao ei ta, beihhâhkâ
liata rahô hluhpi ta ama chhopa cha ama siesai. Sâ-ia mo ama siepa thâtih
lyurâhpa liata achho pachhuah lymâ ei ta, khih lâ a vaw lyh hnolo ei ta, nôpi,
pawpipa nata a chiehleipazy cha lyurâhpa liata ama thi charei hôlô. O a vaw tlô
theipazy cha ama nodipa vâta, sa beih ama chhopazy cha thaoh ei ta, chyhsapa ku
nata pheizy ama hmô nahta ama dâhkhaw hao ei ta, a pasa ama tah ngaita kaw.
He Sa-ia ta Tlôsaih ama chho no
heta, Tlôsaih ta Lyhhu a siehnao chhôh châ ta, abeipa Thylai nata Tlôsaih
chyhsa riahphapa zydua cha ama sie khai hapa a châ. Lyhhu ama siehnaopa ama vaw
tlô tawhna chata, hmo yzie zydua cha pahno ei ta, ama hâh ama charieh ngâkaw ei
aw. Sâ-ia cha siehnao’pa achhuah ei ta, chavâta satlia laihsa ta thla no (2)
chhôh zaih phy ei ta, amâ chhuanoh ngâsâ.
Sâ-ia khih cha kaw siehnao tlai ei ta,
thata kaw ama kaw thie hra. Ama beipa Nyuchhô nata a lahpinô cha thyu hmâ leipa
ei ta, rakhô liata patu ei ta, ahrohpa ta amâ zâ chhipa hawhta ama reih. Abei
cha thie hraohpa a châ leipa vâta ahrohpa ta o tlôkhei’pa amâ chhuah nota,
Sâ-ia sahlao chata ama beipa cha azâ chadai lymâ ei ta, pachie pareih hawhta
Meithei za papa lymâpa ta Tlôsaih mo cha ama za pha. Tlôsaih chyhsa riahpha via
pahchaipazy cha ama beipa Thylai Hlychho, Laikai Tlapyu nata Riahmô Hlychho zy
châ ei ta, cha no chata Sâ-iapa chata Riahmô cha ama vaw kasao haw.
Tlôsaih
sahlao chata Sâ-ia beipa nôvah ama papua tahpa ama pahno tawhta Sâ-ia sahlao
cha thata ahrâh via ei ta. Tlôsaih sahlao ama za sie no khata Beinô hleiri ama
chhawh tarawpa ta, ama beipa nata a lahpinô ama pathlie hlâta a châpa vâta, ama
luh liata Meithei a chahry pâ ei ta, Beinô cha amâ vaw zaw lymâ.
Abeipa Thylai nata Laikai chata
thokarypa achhai ei ta, Sâ-ia sahlao cha thata ama thie heih. Thylai nata
Laikai riahphana vâta Tlôsaih za thôh cha âbohpa ta khih ama tlô haw. Tlôsaih
chyhsa heta Burma râh liata Matupazy khâ ama za siehnao tyh hra. He vâna heta
Matupa sahlao ta Tlôsaih chyhsa cha thlah ama sa ngaita.
He Sâ-ia pahniena liata pasaipha
riahpha viapazy cha, Thylai Hlychho, Laikai Tlapyu nata Riahmô zy ama châ. He
amâ chhona he Mara History liata cha rarôh-ypa nata piry chaipa châ ta, hla lia
taihta he hawhta ama vaw phihnâ:
“A vâpi sua suah, tipi ngalo kiah kiah,
Tlaikaopa riah chi va na,
Sa-iapa riah chi va na,
Khu taih khu taih zu ei si,
Tlaikaopa riah chi va na,
Sa-iapa riah chi va na,
Ama y ma, y vei ma, thokhaotlâh,
Ama laichahrih lia meithei phô papa”.
Kô sypalih tlai â padai tawhta Kô
1884 rachhôh Viah lai chyta Lôtia beipa Dokulha cha khihsaw a zâ chhi ta,
Tlôsaih mo Saikao ama za y tawhta a khihsaw chhaota za tlô ei ta, Saikao mo cha
ama no-âh kaw. Sahma bao ei ta, Vao
thiepa ei ta, cha tawhta Saikao ama puasai. A nawhta Vataoh a zu heih
ta, Saikao mo pano lyu liata ariepa Laila nata Phongia patu ei ta, a siekhei
syulyu ha. Saikao mo chata ama pahnopa nahta Kaly tlâh lâta chhaokhâh ei ta,
Vataoh cha ama kasao ha. Tlôsaih Saikao mo Saikao khih ama y tua kô he
1882-1886 likah liata a châpa ta pahnopa a châ.
Tlôsaih nata Pawi nah he ama
likawh liata aryhleina khâ a ypa vâta, aryh n’awpa ta Saikao bei Thylai
sawchapawpa Chhôhmô lahpinô châta Tlaopi beipa Ngunlinga sawchanô Seinâ cha ama
kaw hiah. He a kaw hiahtuhpa he saikao bei machâ K. Thadu a châ. Ama likah
liata akhakhaina chariah-chakeih hawhta a châ thlâh hapa bao naihta ama palôh
mo n’awpa ta I pôno pachhisa ei ta, kô thôh amâ vao tawhta ama kaw pie pakhua
heih. Cha tawhta ama paryhpa a châ (Source: Seichi Hlychho D/o Chhôhmô
Hlychho). He rakha tawhta cha Lakher nata Py, Sâ-ia nahzy cha adyhryh kawpa ta
ama y ha bâ.
Comments
Post a Comment