Covid-19 vâta eima râh cha lockdown atyh ngâthlâh ha
chy pi ta, sawhkhâ, khihtlâh, ochhôh nata eima mo pakha chyu chhao rairuna
thata atyh chyu pi ta, a pahchaipa ta keimo BML chhao thata maniah patypamâ ta,
a daihti ta liata Hla nata Bie chhao vaw
papua hnolo eima khoh kaw nota vaw raihpapua thei tyh ma pi, pei eima tah
ngaita.
BML liata eima nôpaw nah, a pahchaipa Puhpa K.
Vanlalliana, Secretary, BML phahnaingiahna nata khopasana vâta eima vaw papua
hnolo theipa a châ tyh. Atahmâ ta Hla nata Bie magazine chhaota Châpaw
(article) lâta eima rai a vaw ru pathao laih ha heih hra. Mara saw, eima reih
pabohsa awpa ta nâma nata keima he eima peimawh chai tahpa pahnopa ta thapi
eima phia heih tua awpa a peimawh kaw.
Châro he eima papeimawhsa via lymâ heih awpa he peimawh
kaw ta, eima literature a laiseihpa heta eima reih, eima chi nata pho chhao a
laiseih lymâ hra na tahpa he a thiehpa ta eima pahno chanei heih awpa a peimawh
ngaita.
Siaha khih khôtho lâta a pahrâpazy chhaota eima khih
kiah liata hmo a ypa, chavah, râhhmâhpa, tlâh, lôkhaoh etc zy thâtih vaw roh
tyh u la, eima khih chyu thâtih chhao. Nama châropazy BML Office liata maniah
vaw paphao lymâ u la, eima cha vaw papuapa lymâ aw.
Eima khih chyu chyhsa ta ngâlâh ama pahnopa kha Mararâh
pahno awpa ta he Magazine, Hla nata Bie hmâpa heta vaw phuazâh tyh hra muh vy.
Eima khih kiah liata hmo a ypa eima phuazâhpa dei châ
leipa ta, châ eima vaw rohpa khata Mara Literature hmahsiena châta keih eima
vaw chakâ hra tahna chhao a châ pâ hra aw. Reih, râh hmahsie n’awpa heta tao
theipa hnei chyu pi ta, a maohphaohna asâh viapa chhao y hlei hra ma pi, eima
zydua ta tei chyu suh vy.
CHHÔHKHA CHÂTA BIE 10 PIEPA
~ Abie Nôtlia
(He article pha kawpa he ‘Baiba’ châbu tawhta
lapa a châ.)
Khizaw
liata Khazohpa biechhotuh rônahpa Billy
Graham ta chhôhkha to ta zy awpa nata, ngiapâtuhpazy ta eima tao hialia awpa
biehrawh piepa a ropa he nâma nata keima, Krizyhpa chhôhkha atahpazy pi heta
eima zyh ma? Duah â vaw sai chyu tua ei suh vy.
1.
Khazohpa bie ta a reipa hawhta chhôhkha cha biehneina araohâh kawpa ta siekhei
awpa châ ta. Bible chata chhôhkha pawhrâh chaipa cha Zisu Krista a châ zie
maniah a chho. Paw chata Khazohpa bie hawhta biehneina piepa hawhta, a lahpinô
nata sawzy chô liata a maohphaona patlô aw ta, a lahpinô chhaota a vahpa bie
zyhpa ta, saw nahzy chhaota nô nata paw
bie ama zyh awpa a châ. Tawhta la, nô nata pawzy chhaota sawzy chô liata ama
maohphaona ama patlô awpa a châ hra.
Marasaw
Krizyhpa atahpa hluhpizy hry liata chhôhkha adyryh leipa hluhpi eima y. Vahpa
ta lahpinô biereipa khâsaw ta reih leipa nata uasa leipa; Lahpinô ta vahpazy
china nata za pakheina rai hnei leipa eima hluh kaw. Nô nata paw eimâ chu leipa
vâta saw nahzy ta nô nata paw chhao khâpa saw ta reih veih ei! He hawhpa zydua he khâpa vâta avaw tlôpa ma a
châ aw tly? Nô nata pawzy pi heta Krista Chhôhkha padua awpa ta eima maohphaona
eima pahnie tlai ma? Sawzy mohôhna kyh liata eima maohphaona eima pahnie tlai
ma?
2.
Chhôhkha cha amâ taozaona a pha awpa
nata kyh amâ pachâ chyu awpa a châ.
Chhôhkha
ataozaona kyh he chhôhkha paduana kyh liata hmo peimawh kawpa a châ. Krizyhpa chhôhkha atahpa hluhpizy hry liana
heta, ochhôh sâkha liata pahrâkhohpa, adyhryh leipa nata bie chhao a phathipa
ta achho lilâh leipa eima hluh kaw. Kyh apachâ rairie awpa cha rei lei,
chhôhkha lia chhaota kyhchhie â reih thaipa eima hluh kaw. Chhôhkha thokha
liata cha ama myuh nahzy aryh leipa vâta chhôhkha kaipa eima hluh kaw. He zydua
he Khazohpa pahnona nata china hnei mawh sih la cha a tlô nahta pangiasa a
chhih vei.
3.
Chhôhkha cha eimâ taozaona paphasa ta, eimâ palyupalih awpa a châ.
Chhôhkha ataozaona pa-isa ta, chhôhkhazy apalyupalihpa
he Marasawzy ta eimâ phahla chaipa a châ nahta ei pangiasa. Kheihta eimâ
taozaona cha paphasa aw pi ta, eima pa-isa aw. He zydua tao awpa ta cha
Khazohpa angâchhâna chôta eima tao thei aw. Chhôh to ta, keimo nata keimo â
palyupalihna châh pahnopa ta, mohropazy hmiakô lia chhaota azakhei leipa ta
eimâ palyupalih thai awpa he â ngiah hmeiseih.
4.
Chhôhkha chata ama chô liata Khazohpa a ypa biehneina cha apyhpa ta ama za thai
awpa a châ. Chhôhkha ryureina sie zie cha Khazohpa raopa a châ tahpa amâ pyh
awpa a châ.
Pahânoh
my maih apakhypazipa ta, zâ chareih ta chhôhkha thlahchhâna hnei tyh hra ei sih
la, eima chhôh parupa liata Khazohpa china nata uasana hmeiseihpa eima hnei
tlôh leipa a châ khiah cha yzie hnei hlei leipa aw ta, eima thlahchhâna chhao
vâchaphuh daih aw vei. Krizyhpa chhôhkha eimâ tahpa a châ khiahta cha eima zypa
Khazohpa china hmeiseihpa eima hnei awpa a châ.
Krizyhpa eima châ khiahta cha eima chô liata hmo tlôpa, alyna tlyma,
pachârôhna tlyma a vaw tlô châhta Khazohpa raopa a châ tahpa apyh thaipa ta,
eima tovyuh liata eima palô a tlâh thai awpa a byuh. Cha cha Khazohpa bie
chhaota maniah â hnawpa a châ.
5.
Chhôhkha châta rai hria theipa zydua hria thei awpa ta eimâ pachu awpa a châ.
Chyhsa
thokhazy pi cha chhôhkha châta zâlâ âhmie sôkha ta chalei hlâta cha, Kuva nata
châhnamei chalei n’awpa ta eima sôh eima
pasaih via! He kyh liana heta apachuna pha kawpa he Marasawzy pi ta â ngiah
hmeiseih pi ta, chhôhkha châta hmâtlâhpa nata phahnaingiahpa châ awpa he
Krizyhpa atahpazy pi ta cha eima papeimawhsa kaw awpa a châ. Nô nata Paw
hluhpizy pi heta, eima saw nahzy chhôhkha châta rai hria theipa zydua hria thei
awpa ta eimâ pachu beih tlyma? Chhôhkha
châta chyhsa hmâtlâhpazy he Awnanopa, Vaih, Khihtlâh nata Râh châta chyhsa
hmâtlâhpazy ama châ. Chhôhkha châta chyhsa hmâtlâh achâ leipa saw he cha khâpa
lilâh châ veih ei. Chie nie eima tahpazy he ama châ khoh pachai tyh. Chavâta
Krizyhpa eima châ khiahta cha chhôhkha châta chyhsa hmâtlâhpa eima châ cheingei
awpa a châ.
6.
Chhôhkha châta daihti amâ hmâ hluh awpa châ ta, alypa nata thapha kawpa ta amâ
pakyh tyh awpa a châ. Chhôhkha aly kawpa nata thapha kawpa ta pahrâkhohpa he
khizaw sôh nata thih ta chalei thei’pa châ vei.
Thokhazy
pi he cha ochhôh lia hlâta khiliah liata a hluh viapa, chhôhkhazy chhaota
bielôhawhpa reikhohpa hlâta opa lyuhripa ozy lia ngiaryh viapa eima hluh
kaw. Thokhazy chhochhi cha chhôhkhazy
chhaota pati nie chhao araoh beih leipa eima hluh kaw. Chhôhkhazy chhaota alypa nata thapha kawpa ta
ykhohpa tlu ta khizaw liata hmo sôhpa y vei. He kyh liata Krizyhpa atahpa
Marasawzy eima duahmo a sai chyu tua ei suh u. Tahmâno ta na ydâh kha â su tlai
ma? Ataopathi awpa na hnei ma?
7. Aphei lei awpa châ ta, apheina moleina he
Khazohpa hmo ahao chaipa a châ, kaolâhpazy chô liata peihriana nata chhôhkha
pakaituhpa lai chaipa châ tlôh ta.
Atahmâhlâ
eima râh liata chyhsa nô, chyhsa paw, vahpa, lahpinô hnei thlâh ha tlôh ta
satlia, laihsa a paru ta khopa ahneipa eima hluh kaw. He hmo he Khazohpa mohmô
ta pasichhih chaipa nata pei chaipa moleina a châ. Ngiapâtuhpazy ta cha eimâ
khôkhâh cheingei awpa a châ. Chhôhkha liata pawhrâhpa ta tlyma, nôhrâhpa tlyma
kha a paru ta khopa hneipa ta aphei tyh sala, khatino hmahta ochhôh ziza a su
thai beih aw vei. Chyhsapazy hmiakô liata anyu achhuah tyh hra ei sala, hmo pha
leipa cha â lâpapuana daihti a vaw y pyly tyh. He hawhpa duahmo liata aduahpazy
he ama chhôhkha ziza pha kawpa rei awpa ama sôh kaw. Nôpi nata nôvah châ tlôh
ta rakhô sâkha lia chhaota amôkhoh thei leipa, bie chhao phathipa ta achho
leipa Marasaw Krizyhpazy hry lia eima hluh kaw.
He hawhpa reipasaona nata moleina tawhtapa eimâ pathai awpa a byuh.
8.
Chhôhkha liata mo tozy chata chhôhkha pha n’awpa ta ama hria chyu awpa châ ta,
eima hlaotlohna eimâ pahnokhei chyu awpa
a châ.
He kyh liana heta Marapa Krizyhpazy eima duahmo khâpa
ma châ tly? A pachaipa ta thyutlia hluhpizy ta eimâ phahla kawpa nata eima
peimawh kawpa hmo a châ. Satlia nata
laihsa hluhpizy pi cha chhôhkha châta phahnaingiah kawpa ta hria hlâta cha,
keimo mopakha pha n’awpa nata angia n’awpa pachâpa eima huh hmeiseih. Chhôhkhazy
ta Mawmyhna nata Âhrâ ama pahrie nota keimo deikua a no-eihta ta âhmie pahâh
viapa ahmie awpa khoh viapa eima hluh kaw.
Krizyhpa eima châ khiahta cha chhôhkhazy pha n’awpa eima pachâ peimawh
awpa a châ. Eima hlaotlohna eimâ pahnokhei chyu awpa a châ. He kyh liata
chhôhkha thokhazy cha eima hriapapuapa
nata lapangiana chhao apahnokhei leipa eima hluh kaw. Krizyhpa chhôhkha eima
châ khiahta cha ato kyh, a chhie tlyma a phapa tlyma eimâ pahnokhei chyu awpa
châ ta, alyna liata alykhei aw pi ta, pachârôhna liata pachâ eimâ rôhkhei awpa
a châ. Nama duahmo a pha tlyma? Duah vaw sai mah y.
9.
Chhôhkha cha Bible bie pathaihpa reikhohpa ta thlah eim chhâkhoh tyh awpa châ
ta, he he chhôhkha abohna nata reipasaona tawhta eimâ boh thei n’awpa chhaichhi
pha chaipa a châ.
Mara
Krizyhpa chhôhkha atahpa hluhpizy hry liata, pahânoh my cha rei lei, nohchareih
ta Bibie bie reikhoh ta, thlahchhâkhoh tyhpa chhôhkha eima sôh kaw. Vaih nata khihtlâh liata chhôhkha byhnâ to
kawpa ta na pahnopazy kha ama duahmo nâ chu pasia beih tlyma? Chhôhkha
thlahchhâna papeimawhsapa zy, mydi thlahchhâ papeimawhsa ta thlahchhâ hnolo
tyhpazy ama châ tyh. Khazohpa liata
khâchâ apahniehpa ta, thlahchhâh hnolo tyhpazy he molei reipasaona tawhta khâ a
boh tyh ei ta, sapa nata thlahpa liata byhnâ hluhpi ama to tyh. Atanoh liata nâ
nata keima chhôhkhazy eima duahmo khâpa sualuah ma a châ tly? Eima chhôhkha
lita Khazohpa Biehrai Pathaihpa reihkhohpa ta, thlahchhâna eima hnei beih ma?
10.
Chhôhkha to chata Krista liata pachhapa ama châ ma, châ vei ma tahpa pahno awpa
ta amâ khâsia chyu awpa châ ta, pachha châ mâh leipa ama ypa a châ khiahta cha
pachhapa ta ama y thei n’awpa ta thapi amâ phiakhei awpa a châ.
Ei chhôhkha, na chhôhkha liata pahrâpazy kha Zisu Krista pachhana ama hnei ma tahpa na
hiahri beih ma? Âmo châta thlahchhâna na hnei beih ma? Chhôhkha liata sahma
dohpa tlyma, buana nata tymâna tao hmâhpa ama y châhta chhorei thlâhthli leipa
ta a chhô a zâ ta âmo châta thlahchhâ hnolo tyhpa na châ ma? Na nô nata paw, na
saw, na rilâhpa nata sietanô zy Krista liata pachhapa ta ama y thei n’awpa ta
eikha chhâ kâhvi leipa ta thlah na chhâ beih ma? Eikha dâhdei chhao thlah na
chhâpa mâh leipa a châ khiahta la na duasu kha nâ mohpasia awpa â ngiah aw.
Ngiapâtuhpa eima châ khiahta cha mohropazy
châta byhnâ châ ta, Zisu Krisa pachhana ao pahno leipazy châta pachhapa ama châ
zie pahnosatuhpa, Krista vyuhpata lyuhchâpa eima châ awpa he Khazohpa maniah
ataotuhpa khodâh a châ. Chhôhkha bie 10 piepa ei vaw palâsapazy khi Marasawzy
ta eima zyh theipa a châ khiah cha, sapa nata thlahpa liata byhnâ hluhpi dao aw
pi ta, eima chhôhkha vaw tlâh aw ta, chhôh to eima tlâh khiahta cha Râh tlâh aw
ta, Râh a tlâh khiahta cha chi nata pho chhao a vaw tlâh aw.
LAIDO NATA TOSA PHÔHPA
~ M. Nyusô
(He phôhpa he Pihnô M.
Nyusô châbu, “Nôpaw ryusôh Mara phôhpa” tahpa tawhta lapachhuahpa a châ. Ed)
Zâkhano he Laido nata Tosa he y ei ta, ama chyhta nota ama paw ta thisai ha ei ta. Chatanachata ama nô chhaota khihsa ei ta. Nohkha cha kachha lâ tawhta sôhpaliepa heta ama o liata vaw tlô ta, châh parei kaw ta. A chhâna lâ cha Sôh paliepa nata Ledo nô cha a vaw khoh ha ei ta. A mylâ khih a vaw deih nahta cha ama nô chata, “Atamy la eima khichhai paw he buakha kaw pathlie tua sala, thlaita ei za kua heih aw”, tah ta. Châhrasala amâ chhuahna cha nôvah ta ahnei pâ h’awpa ta sie achhuahpa châ tlôh ei ta, Laido nata Tosa cha a vahpa chata achhi awpa khoh tlôh leipa ta.
Chatawhcha pati ama nie khai pataw
nahta sie ha ei ta. Ama sie tawhta ama o kiah liata Mahleinô chata , “Nama nô
cha a kaw chadai u la, nama pha hlâ lei a kaw chadai lymâ muh vy, lâchao ei cha
chatypa aw ei. Nama pha tita, ‘Ei nâ,maniah siesai kha la, kheihta ma keimo
unawh he eima y aw?’, va tah u la, a bâh liata khâchâ va patu ha muh vy. Vahpa
hnei awpa ta a cha siesaipa ei a châ khaw”, tah ta. Chatanachata Laido nata
Tosa cha ama nô a kaw chadai lymâ ei ta, chavah liata ti amâ si ngâhaino heta
va hmô ei ta. “Ei nâ, khazia maniah na siesai thlâh haw? Eimâ vy hra aw. Keimo
deita y sih la khâpa eima nie aw?”, tahpa ta a bâh liata khâchâ patu ei ta.
Châhrasala a vahpa chata, “A buabâ, sie para si”, tahpa ta Laido ta a nô bâh a
patupa cha phaih pathlah ta, “Nâmo la vaw y thlâh ha t’u”, tahpa ta ama nôvah
ta sie ha ei ta.
Chatanachata, Laido nata Tosa cha,
cha laihna chôta o lâ cha vaw kua ha ei ta, zâlâ pati cha nôhmeinô o liana
chata nie ei ta. Rai hria thei mâh tlôh leipa ei ta, nie awpa chhao cha vaw
hnei khao leipa ei ta. Sâh ahneipa awhsarie zy hâpa tyh ei ta, zâlâ a vaw châ
nahta Laido ngâlâh he pati pie tyh ei ta. Laido chata a nawhtapa cha nie awpa
saihei kaw tyh ta, a nawhta hnoh chata, “Pati ei niena daihti liata laichahrih
liata a vaw tyuh la, laotlo ei cha vaw pathlapa tyh aw”, tahpa ta chho ta.
Chatanachata a nawhtapa chata laichahrih liana chata vaw hâ tyh ta, a uhtapa
chata a ru lâta laotlo cha pathlapa tyh ta. A chhâna lâ cha o hneituh penawh ta
vaw pahno ha ei ta, “Na rih a kawh dâh eima tah tyhpa kha a nawhtapa a chakie
tyhpa a vaw châ he zaw. Heta la eima hryuh tu ha aw, Awhsarie cha pahâsa khao
ma pi”, tah ha ei ta.
Chatawhcha ama unawh ta viavi
ngâsâ bâ ei ta, sa ama phaopa chhaota a sa phapa chhao zâ khoh beih leipa ei
ta. Arupa nata ama nie khoh leipa sazy cha pie tyh ei ta, a nawhtapa cha a pahnothai
leipa vâta a ly ngâsâ tyh ta. A uhtapa deikua cha a ru lâta a mothlih deikua he
pathla ngâthlâh ha tyh ta. Ama unawh ta kyh a pachâ ngaita kaw ei ta, khiliah
liata sâpôh hmô kha amâ huapa chhao cha amâ patlaw lymâ tyh.
Nohkha cha lyu va awpa ta râh lâ
sie ei ta, Tâkô chhie kawpa sâkha dei he hnei ei ta, thody sâkha chhao papao
thei leipa ei ta. Chavâta ama lyu vapa kiah liana chata apahâna tliatlâh tao ei
ta, a kiah liana chata Sisaw he tao ei ta. Lyu lâ asiepa maih ta, “Kha he, a
vaw ngieh hra tua sa”, tah ei ta, amâ ngieh chhôh chata ama Tâkô ahlâhpa ta lyu
cha kei va para tyh ei ta, ama sie â daih pataw nahta pie pakhua tyh ei ta.
Chatanachata ohmo tie rachhôh lyu cha va hmâ ei ta, lyu rao a vaw daih ta, lyu
cha rao ha hra ei ta.
Sâh tu awpa ama hnei leipa vâta,
chyhsa awhsarie ama hâ no khata Cheihchâlô liata sâh chi he charihpâ lymâ ei
ta, cha hawhta ama vaw taopa sâhho cha ama lyu liana cha tu hra ei ta. Maniah
Tâkô angiapâna chôta lyu cha thlyu hnolo lymâ hra ei ta. Sâh tai a vaw daih ta,
ama sâh cha nohchô rakha taih hmahta adaih lei awpa tlai cha Nohkha tai ei ta,
tai khai thei leipa ei ta. A mylâpa cha machâ nô pakha ama pahno beih leipa
heta sâh cha vaw taikhei ei ta, Laido chata, “Mahnô, khataih liata a ypa ma na
châ tly? Cha pahno lei khâh pi ta”, tahpa ta hiahri ta. Machâ nô chata, “Ei saw
y, keima cha avâ hiavânô na ei châ. Lyu nama thlyu nota ei saw pathla tlamaw ha
na ta, nâmo unawh ta vaw mohôh ei chi ta, athi ha awpa kha nâmo vâta atlâhpa ta
a hmia ei hmô heihpa vâta a ly tu ha na ta, atanoh chhao ei cha vaw bao ei hi.
Sâh chhao kô kha nie khi nama hnei aw”, tah ta, Machâ nô cha a yna su lâ sie ha
heih ta. Laido nata Tosa cha ama no-âh ngâsâ ta.
Lyu ama thlyu nota pavaw tataw kei
thiehpa alei liata a y thlâh hapa, a huah ei ta a bu lâta ama so pakhua hapa
kha a châ tahpa pahnopapua ei ta, ama hmotaopa kha amâ ly ngâsâ hra. Sâh chhao
cha ama o chhiepa lâ cha kaw paly khai ha bâ ei ta, chatawhcha nie awpa sâh ama
vaw hnei ha hrapa cha ama thapha ngaita ta.
Nohkha cha khihsawzy ta chavah lâ
Aru dai awpa ta pahrua ei ta, ama unawh chhao cha Aru la awpa ta sie hra ei ta.
Râhmâhpa liana cha Aru cha tlua laih ei ta. Ama siena lâpi liata Tosa chata
Parih lai kawpa hmô ta, a uhta ta reih rai lei awpa a tah ngâkawpa cha Tosa
chata amâ pahâna su liana chata reihpapua ha ta. Zawpi chata, “A hmeiseihpa bao
ma cha? Na hai tlai khiatala eima cha thie lah y”, tah ei ta. Tosa chata, “A
hmeiseihpa tlai na a châ”, a tahpa vâta a yna su lâ cha khy ei ta, vaw y
hmeiseih thlâh ha ta.
Chatanachata, zawpi chata Parihpi
cha thie ei ta, a sapazy cha pachhaih ei ta, a rai chyu ei ta. Laido nah unawh
deikua cha, “Nâmo la a pavyhpi eima cha pie aw”, tah ei ta. Laido cha a palôh
pasa ngâsâ ta, a nawhtapa deikua khâpa hmah a pahnothai mâh leipa vâta a ly
ngâsâ ta. Zawpizy chata, “He liata a pavyh he pasa khah u, a rohhiah a chhie,
chavah mahthi lâ zukhei teh u”, tah ei ta, mahthi lâ cha zukhei ha ei ta. Laido
chata, “Reih khah y ei cha tah ngâpa tlai reih laih chi ta, keimo unawh cha a
sapa chhao maniah pie khoh leipa ei ta, akhâpa ma eima nie hra bao aw?”, tahpa
ta a ru lâta a mothlih he pathla ngâkaw ta.
Cha no chata a nawhtapa heta
Parihpi pavyhpi cha lôpanô chô liata chaizôh chhiepa ta vaw pachhaih hnolo
ngâkaw ta. A uhta hnoh chata, “Â uh, na palôhru rie a patheisa kha, khâpa pyury
ma ei thei ngâkaw. Khâpa hmosôhpa ma a y nahta ei pangiasa”, tah ta. Ama vaw
pachhaih khaipa cha Parihpi pavyhpi chhôh liana chata Viahdawh zy, Tlaipi zy
nata hmosôhpa hropazy cha vaw y hôlô thlâh ha ta. Laido chata a nawhta hnohta,
“Na reih pathlie khao rai khah y, maniah ama chhu heih aw. Lâtlei hro lâta eima
sie syulyu ha aw”, tah ta, lâtlei hro lâ chata sie ha ei ta, o ama tlô haw.
Chatawhcha ama hmosôhpazy cha
chakoh chaki liata khaoh vieh ei ta, cha liana chata nyu khai ha ei ta. Ama yru
châhta Viahdawh cha zâcho lâta Tosa chata tô tyh ta, a tôpa pyu he opa lyuhrizy
ta vaw thei ei ta, “Laido nah unawh, khâpa rimâ ma nama tô?”, vaw tah ei ta,
âmo unawh chata hla ta, “Khâpa hmah tô ma pi, Laido hmobaoh chhiepa na tlâ eima
tô”, tahpa ta avaw chhy ha tyh ei ta.
Nohkha cha ama râh liata Abei
hneirôh kawpa heta ama khih a vaw tly awpa châ ta, khisaw zydua ta ydy ei ta.
Abeipa cha chysia chhiehru kawpa he a vaw tao ta, ano vaw pazituhpazy cha
chysia pha kawpa saita avaw tobi ei ta. Chavâta abeipa cha ahy hmahta vaw pahno
khao leipa ei ta, chysia pha viapa ataopa maih cha pakha pakha ta, “Nâ keimo o
lâ vaw tlô tyh”, tah ei ta, ama o lâ achhi khai ha ei ta. Abeipa ngâlâh cha lai
bâ ta, Tosa chata, “Pâpuh, nâma la keimo o lâ vaw tlô thlâh ha teh, nie’pa
deikua la hnei ma pi”, tahpa ta abeipa cha va aw ta. Abei chata, “Nie awpa byuh
tlâ vei, keima ta ei vaw phao khai thlâh ha na”, tah ta o lâ cha vawh ha ei ta.
O ama tlô nahta a lâchaozy cha pathlâ ta, ama zydua ta nie ei ta, Tosa chata pahâh
tah ngâsâ ta, “Cha lao nata sa pahâh dâh rimâ cha!”, tah pâna chôta pahâh tah
ngâsâpa ta nie ngâkaw ta, Laido chata a nawhta cha zakhei kaw ta, “A chalih la,
na reih lei ta nie molo teh”, a tahpâ ngâkawpa a châ.
Chatanachata, khihsawzy chata Abeipa ta Laido
nah o lia a tlô tahpa cha a hnôh lâta vaw pahno ei ta. Abeipa hnoh chata,
“Abeipa y, keimo o lâ a vy thlâh ha teh, âmo la pati nie’pa chhao hnei v’ei
khaw”, tahpa ta vaw aw ei ta, abeipa deikua chata khoh khao leipa ta. Abeipa ta
Tosa hnoh chata, “Vâchaphuh lâ kiah la, tlâh awh teh. Atanoh la ahy hmahta sie
tlâ lei awpa châ ta, abeipa ta biereina a hnei aw”, tahpa ta tlâh cha pa-awhsa
ta. Tosa ta tlâh a awh khai pataw nahta zawpi cha vaw pua chaimâh ei ta, phie a
vaw ki khai ei ta. Abeipa chata biereina hnei ta, a rei khai tawhta ama khih lâ
sie awpa a chhuah ha ta, Laido nah unawh cha aw ta, “Keima hnohta vaw sie teh
u, Seih chi ei cha pie aw ei”, tah ta.
Chatanachata Laido nah unawh cha
abeipa hnoh chata sie ha hra ei ta, o ama kei tlôpa cha abeipa cha vaw hneirôh
ngâsâ thlâh ha ta. Sa nata lao pahâh kawpa sai he paniesa ei ta, ama unawh cha
a ly ngâsâ ei ta. Nohkha cha abeipa o kiah liata nôhmeinô o lâ Laido cha charei
ta. Laido chata, “Mahnô y, abeipa ta seih chi ei cha sa aw maniah tah ta, a kheihawhpa
he ma pha chai aw bâh na chho la”, tahpa ta hiahri ta. Mahleinô chata, “Ei saw
y, Saviah ama thyna tawhta kaw pua awpa kha ahaw mah y. He seih he thla kha ta
taw eikha pataw theipa châ ta, a hro penawh cha ‘he he na khoh ma?’ a cha tahpa
chhaota, ‘Abeipa he he la keimo unawh châta la a lai tu ha na, a phuh ma pi’,
tah ha muh vy. A chhâ chaina liata vaw pua aw ta, ‘he he na eima khoh’, tah muh
vy”, tahpa ta vaw chho ta. Nôhmeinô ta a chhopa hawhna chata tao ei ta, a chhâ
chaina liata a tataw chaipa vaw puapa cha atlyh ei ta. Abeipa ta, “Nama soh kaw
na, he he la achhi aw ei chi ta, khih nama tlô hlâta Râhmâhpa liata soh aw ei
chi ta, Sadiah nama chahry khai ha aw. Chatanachata a ru lâta thlachareih ta
moparu aw ei chi ta, buakha ta hykha a vaw pôh thlâh ha aw”, tahpa ta chho ta.
A mylâpa ta Laido nah unawh cha
ama khih pangaipa ta sie ei ta, abeipa ta a chhopa hawh ta tao ei ta,
thlachareih ta mohparu tyh ei ta, kô kha a vaw tlohpa cha sâhrawh hlei tlai a
vaw pôh hmâ haw. A nawhtapa deikua pahnothai leipa ta, a uhta hnohta, “Â uh,
eima seih hnohta dia ma Sakhih tataw a y thlâh haw”, tah tyh ta. A uhta chata a
viasazy hnohta reih laih heih sala, ama chhu khai pathlei aw tahpa a pachâpa
vâta a nawhta cha hmo dopa chho khoh leipa ta, “Sakhih chhao seih hnohta tlâ
vaw palao hr’aw vâ”, tahpa ta a chalihsai thlâh ha tyh ta.
Chatawhcha Laido nata Tosa cha
khih vaw sa thei kaw bâ ei ta. Seih hra cha hykha vaw pôh ha bâ ta. Nohkha cha
ama khih bei sawchanô chata ama unawh ta lyurâhpa lâ sai ama sie tyhpa cha khâparimâ
ma ama tao tyh tahpa ta mo paru ta. Seih ama hnei hluh zie cha va hmô ha ta,
“E, a ru lâta ama hneirôh ngâsâpa he, khisawzy ta mohnao kaw hra ei sala, ama
pahno leipa vâta a châ he zaw”, tahpa ta pachâ ta. Laido cha a hmisâzy pha kaw
a tahpa vâta a ru lâta vaw khoh kaw ta.
Nohkha cha ama khih beipa chata,
“Atanoh la ei sawchanô ta vahpa awpa â tlyh awpa châ ta, hawka liata a vaw duah
aw ta, a kho chaipa a dy aw”, tahpa ta tlâh pa-awhsa ta. Chatanachata, zâlâ sie
tlô daihti liata abeipa cha a sawchanô nata hawka liana cha satlia nahzy
mokhâhpa ta a vaw duah thlâh ha ei ta, Buakha amâ dua tawhta lyu lâ tawhta
satlia hluhpi cha vaw tlô lymâ ei ta, abeipa chata a sawchanô hnohta, “he he na
khoh ma?”, tahpa ta pakha pakha ta dypa lymâ ta, ahy hmahta khoh tlâ leipa ta.
Abeipa chata, “Satlia zydua vaw tlô khai ha tlôh ei ta, ama y khao rai ma?”,
tahpa ta a sahlaozy cha hiahri ei ta. Âmo chata, “Abeipa y, avaw tlô mâh leipa
cha Laido nata Tosa ngâlâh na tlâ ama châ bâ”, tahpa ta a chhy ei ta. Abeipa
chata, “Âmo unawh cha vaw tlô hra ei sala, ei sawchanô ahnei thei awpa châ tlôh
ei va”, tahpa ta a hiehâh ngâsâ ta.
Cha hawhta ama rei ngâno chata
Laido nah unawh cha vaw tlô ei ta, cha pataw nahta abei sawchanô chata, “He he
na ei khoh”, tahpa ta Laido cha khâchâ patu ha ta. Abeipa cha a hiehâh kaw ta,
“He na ku paro ta tlai he na”, tahpa ta a sawchanô kuparo miakha cha Tâkô ta â
chaipa haw.
Laido nata a lahpinô cha aly kawpa
ta khih sakhoh lymâ ei ta, a lahpinô cha a nô lâ he zu tyh ta, Pala bâ he a zâ
hia tyh ta, cha cha pachhih chathi n’awpa ta a hia tyhpa he vaw châ ta. A nô
chata, “Khâp’awpa maw pala nama tah ngâthlâh haw?”, tahpa ta hiahri ta, a
sawchanô chata biedopa chho khoh hlei leipa ta, “Ei vahpa nah unawh chysia bieh
n’awpa bao na”, tlâ tah tyh ta. Nohkha cha a nô ta zo khao leipa ta a ru lâta
ama o lâ cha khy ta, kaw mo paru ha ta, pachhih hmô thata a vaw chathih ngâpa
cha kaw hmô ha ta. “E, he vâ tlai he mah he ei sawchanô ta Laido a vaw khohna
chhâpa cha”, tahpa ta a ly ngâsâ ta. Ama paw chho ta, ama paw chata, “Chata a
châ khiata la mâ ei haw bâ aw”, tah ta, chatanachata a sawchanô mâ cha haw ha
ta.
Chatawhcha, Laido nata Tosa cha Laido
lahpinô mâ awpa cha a pachhuapanoh ei ta. Abeipa chata a sawchanô mâ cha hetana
heta haw ta, “Tlyhmia liata bâtlâh a biena taihta pachhih na za mâ u la, seih
pôhrawh eina mâ hra aw ei chi”, tah ta. Chatanachata a reipa hawhna chata seih
chhao pachhih chhao, chysia zy chhao za mâ khai ha ei ta, bâtlâh chhaota pahnie
khao leipa ta, tliekhei pâ ngâkaw ta. Abeipa chhao cha a ly ngâsâ ta, atahmâ
cha Laido nata a lahpinô chata sawzy chhao vaw hnei ha hra bâ ei ta.
Chatanachata nohkha cha Laido ta
alyna niepahmaohna tao awpa a chhuah ta. A nô khih hro lâta dyh a châ hapa cha
bieta ta, a nô chhao cha za tlô hra ta. Chhâmeih zy, Athei zy za phaoh ta,
châhrasala nie tlâ leipa ei ta, ama soh molo thlâh haw. Niepahmaohna noh amâ hmâh
khai tawhta Laido nô cha a sie a vaw daih ha ta, “Khâpazy ma na khoh? Na khohpa
maih a la teh”, tah ei ta, a khopazy cha â la ta. A chhâna liata ano ta a za
phaopa Athei nata Chhâmeihzy chhao cha, “Ei nâ y, hezy chhao he phaoh pakhua
khai ha mah y. Eima hnei chiehpa hmahta nie khai thei ma pi”, tah ei ta, ama
pie lilaw khai haw. Ama nô cha hmiachhie kawna chôta ama khih lâ cha sie ha ta.
Chatanachata Laido nata Tosa cha aly kawpa ta nata khâpa hmahta pachâ byuh khao
leipa ta khih ama sa ha bâ hra.
MARA REIH ACHUNA
~ HC. Malsawmthanga,
Editor, Hla nata Bie,
Board of Mara Literature
(Mara
Students’ Association, General Conference @ Sabyh liata ‘Mara reih rozie dopa apachuna’ Seminar liata paper a present pa a
châ. Ed.)
Biehmia:
Mara reih nata Literature
laiseih via lymâ n’awpa kyh liata hmahlatuh chaipa nata rozie liata bietluna
atao theipa Board of Mara Literature nôpawpapazy ta ‘Mara reih rozie dopa apachuna’ Seminar ama pachhuapanohpa he a ly
â chhih tah kaw na ta; Literature liata hniehnôh hnei bohbi leipa tlai na
Resource Person châta eina raopa ei nata ei chô liata ngâna ama pahniehpa he a
rônah tah hmeiseih na ta, ei phuh leipa palyupalihna nata deichhyna
a châ tah lei thei va na.
Mara Students’ Association (MSA)
nôpawpazy ta eima khona nata ahawna nawh kawpa hlao patloh ei ta, ama General
Conference @ Sabyh liata Seminar hnei thei awpa ta daihti pha kawpa maniah ama
pie theipa vâta Board of Mara Literature, MADC Siaha moh ta alynabie eima hlâ
hmeiseih. Seminar avaw hlaopa zydua Samaw ei cha hlâ ei.
Mara Vocabulary & Alphabet
The Lakhers châbu
liata Capt S.R. Tickell nata Capt Lewin zy ta Mara Vocabulary thokha ama vaw
taonazie eima hmô. Ama Vocabulary taopa deikua hmô awpa y khao vei. Mara reih
Vocabulary/Alphabet â vaw thaotôna dâh he eima pahno hra rai awpa ta a chyuta
ta he hawhta ei vaw palâsa tua aw. Mizoram nata Chin State (Myanmar) chhôh
liata chipho hropazy Alphabet vaw hnei pathaona kôzy chhao vaw palâsa na ta,
Mara reih he uhthei chaipa a châzie nata Khazohpa ta hmia miah a vaw pasah
laihnazie na pahnothei aw. Mara reih Alphabet vaw tao kô nata taotuhpazy cha he
hawhta a châ:
1). Capt S.R. Tickell – 1852
2). Capt Lewin – 1869
3). Rev. F.W. Savidge – 1908
4). Rev. R.A. Lorrain – 1908
Mizoram nata Chin State (Myanmar) liata
chipho hropazy Vocabulary/Alphabet hnei kô nata taotuhpazy:
1).
Mara (Capt S.R. Tickell) – 1852
2). Mizo (T.H. Lewin) – 1874
3). Lai (A.G.E Newland) - 1897
4). Laizo (Rev. Dr Herbert Cope) – 1924
5). Khami (Rev. Lyman Stilson) – 1949
(Source:
Eli paw: Mara Châ athaokheina)
Mara reih nata Literature
A
chô liata eima vaw palâsapa hawhta, Zohnahthlak eima tahpa chiphozy hry liata
Mara reih heta Vocabulary eima vaw hnei tuachai. He hawhta a châ nota
Literature liata eimâ hnai kaw chypa vâta Mara reih heta uasa hlao tu leipa ta,
he vâ heta Mara reih rozie dopa nata ado leipa liata eima palôh â raoh lei kaw.
Eima pahnona hawhta roh chyu pi ta, eima roh chyh vâ nata pahâh lei vâta â do
chaipa liata reiraoh n’awpa nata bietluna siahliapa chhao hnei thei ma pi. Roh
hluh ei sih la, reih hluh ei sih la, pahâh ei sih la, roh dâh dopa cha eima
pahno laih thlâh ha taraw aw. “Mara reih
la a ru tu ha”, eima tah tyh, he chhao he hmeiseih ta cha eimâ chu hoh lei
vâta nata eima pahâh lei vâ a châpa ta â lâ.
Pikheipa reih (Mother Tongue)
pasâhsa lei chaipa nata thai leipa chhao papei-pahliasa leipa pho eima châ
khiah ma ei tah tyh. Marasaw châ thlâh ha tlôh ta, Mara reih thai leipazy he
nozana châh chhao pahno leipa ta, luh-lai pâh-lai lâta alapazy taihta a ypa
eima lyu. Kheihawhpa chyhsa rai châ sala, a pikheipa reih chhao thai achhuah
leipa cha chyhsa zachhihpa châ beih leipa ta, a nô nata paw chhao chyhsa
nohkhihpa châ beih hra aw veih ei; hnôh lâ tawhta chyhsa hmaokah dei ama hmô
ngâthlâh ha aw. Chavâta, chi nata pho ta maniah taotuhpa Mara reih he pabohsa
tuachai awpa a peimawh ngaita kaw. Cheipa dei châ leipa ta, roh thai ei sih la,
reih thai ei sih la, roh hluh ei sih la, reih hluh ei sih la, pasôthai ei sih
la, tha apathyu rairie via lymâ ei s’u. Literature liata asâhpa chi nata pho
maih kao to liata amâ sâh tyh.
Pazao
awpa nata pazao lei awpa
Khizaw hmahsiena raohpa ta keih chakâ pi
ta, Social Media chata eima kô a tlô pha khai haw. Blog, Website, Group etc
nano nanopa hluhpi hnei pi ta, chazy liata Mara reih he thata eima buakhei, a
ly â chhih hmeiseih. Eima buakheina nata pasôna a rei mâh lei vâ nata Achuna
liata Mara reih eimâ chu hluh lei vâ a châ thlyu aw, Mara reih rona liata eima
pado leipa a hluh kaw. A pachaipa ta, bie pazao awpa nata pachhaih awpa kyh he
eima rairukhei kaw chyupa ta â lâ.
Rei awpa hluh kaw hra sala, a chyu thei
chaina hawhta eima reih aw. Pazao awpa nata pazao lei awpa chôchâh liata eima
pahno/achu tua awpa ta peimawhpazy:
1). Parts of Speech eimâ chupasia tua â
ngiah.
2). Chipho hropa reih he pazao nahta
pazao lei â thlâzi viapa vâta, Mara reih eima ro nota reih hropa nahta
pakhopangâh tyhpa châ sala (A chhâpa cha reih hropa nata Mara reih he Grammar
siezie cha â lyu kaw sai thlâh ha).
3). Biesâ/mohchho/bietlohpa ta rei â
chhuahpa kha palôhrupa ta pakhâta ta patuapalua tyh awpa.
Mara reih pazao awpa nata pazao lei awpa
liata eima pahlaopahli viapa a chyhta reih tua ei sih la.
1.
Biesâ/mohchho pitlohpa ta a châpa maih cha pachhaih rai rai lei awpa a châ. Pamosana:
Noun
– Châbu (Châ bu = a do
vei), Ngâchhihna (Ngâ chhihna = a do vei), Chavyh (Cha vyh = a do vei)
Pronoun
– Moh vyuhpa rai rai he
khâpa biesâ nah hmahta pazao pathaih vei. He he eima pazao hapa a hluh kaw.
Pamosana ta:
1). Khoh va na (vana = a do vei)
2). Pie chi ta (chita = a do vei)
3). Khoh kaw na ta (nata = a do vei)
4). Sie pi ta (pita = a do vei)
5). Sie ei ta (eita = a do vei)
Pronoun nano nanopa – Ei, Kei, Keima,
Eina, na, eima, keimo, miah, maniah, pi, nâmo, nâma, chi, eichi, ama, âmo, ano
etc zy he khâpa biesâ nahta hmahta roh pazao rai lei awpa a châ. Eima vaw pazao
ha tyh. Chyhsa moh vyuhpa ta aduahpa ama châ.
Eikhoh
kaw, Keita ei tao, Keimala, Amatao etc. Hezy he rozie ado leipa ama châ.
Reflexive
Pronoun (keimosasyh
atahna tlyma chyhsa ta anosasyh â tahna bie he a châ) he eima pachhaih awpa châ
hra vei. Eima pachhaih thlâh ha tyh.
Pamosana: Keisasyh, keimasasyh, anosasyh,
nâmasasyh, âmosasyh, nâmosasyh.
Interrogative
Pronoun (hiahrina bie)
he eima pahlaopahli kaw heih hra. Ahy, ahyzy, khâpa, khâpazy, kheihawhpa,
kheihawhpazy etc zy he pachhaih rai lei awpa ama châ hra.
Verb
pananotuhpa eima hneipa ‘tuhpa’ baipa ta mohchho eima ropa rai
rai he pachhaih tlâ lei awpa a châ, eima pachhaih ha tyh. Pachutuhpa,
raihriatuhpa, mohôhtuhpa, taotuhpa, khohtuhpa, kheituhpa, zakheituhpa, kyhpachâtuhpa,
sietuhpa, nietuhpa, tluatuhpa etc.
Causative
Verb (verb hnôh lâta
tlyma hmia lâ tlyma yzie hnei kawpa ta bie baipa) he eima pahlaopahli via
heihpa ta ei pahno. Pamosana:
1.
Pakei,
parao, pado, padua, pazia, patyuh, pakhaih, pado, pahria, pachie etc
2.
Puasai,
siesai, niesai, disai, pasiesai etc
3.
Padosa,
padisa, paniesa, parosa, paphisa etc
4.
Taokhei,
hriakhei, phiekhei, sakhei, râkhei, duakhei etc
5.
Chakaolâhpa,
hrialâhpa, chulâhpa, pilâhpa etc
‘Pa’ nata ‘na’ he a tlâhpipa ta bie hropa nahta pazao tyhpa a châ. Pamosana:
Taotuhpa, Sohpa, Thaipa, Khaihpa, Hriapasana, Daohtheina, Hiatliana, Khaihna,
Hrona etc. Bie hropa Pronoun nata Adverb châta tah leipa ta cha pazao khai awpa
a châ. Pronoun nata Adverb liata deikua pazao lei awpa ama châ.
Pamosana:
1.
Sie na
ta (pronoun)
2.
Meithei
a pa (adverb)
Conjunction he eima roh chhei kaw tyh hra. Mohchho
nata mohchho likawh tlyma, bietlohpa likawh bie pazaona he a châ tahpa my leipa
ei sih la. Hezy he eima hmâh via chai: nata, zy, chatawhcha, chatawhla,
chavâta, chataleipata, chataleipatacha, anodeikua, anodeikuacha, chatanachata,
khiahtala, tlyma, hlâta, vâta, châhrasala etc
Bie pazaona châta eima hmâ leipa a châ
khiah deikua pachhaih angiahpa ama y heih.
Pamosana:
1.
Cha
tawh cha phei ta sie ei ta (cha su tawhta cha)
2.
Chata
leipa la tao via n’awpa pahno ma pi.
3.
Chata
leipa ta cha kheihta e eima tao khao hlei aw?
4.
Alô
he châ hra sala.
5.
Hao
chyhsa hao molaipa châ hra sala ei pangiasa.
6.
Molaipa
châ hrasala a palai vei.
7.
Ano
deikua la atanoh vaw sie thei vei.
8.
Ano
he lai ta, ano deikua cha a tataw kaw.
‘Zy’ he pazaona nata pazao lei daihti a y.
Conjunction châta hmâ nota cha pazao rai lei awpa châ ta – Vao zy, Awh zy, Seih
zy etc. Noun liata Plural taona lia deikua pazao tyh awpa a châ: Nôzy, Hawtizy,
Châbuzy, Seihzy etc.
‘A’ he moh vyuhpa (Pronoun) tlyma
Promotional Particle châta bie hmiasahpa châta eima hmâh kaw. A no-eih ta ro
awpa, pazao lei awpa a châ. Pamosana:
A châ, a cha, a pha, a sia, a kawh, a
chhie, a saih, â ki, â do, â sia, â uah etc
Pronoun – Â vy, â tyuh, a sie, a soh etc
Bie
hmia liata baipa (prefix)
châta hmâna he a peimawh kaw. Personal Pronoun, singular number a châ vei
khiahta cha ‘a’ cha prefix châta eima hmâh lymâ. Verb hmia liata baipa:
1.
Âmo
cha atyuh ei ta
2.
Âmo
cha aduah ei ta
3.
Âmo
cha adyuh ei ta
4.
Âmo
cha adyh thei veih ei
5.
Âmo
cha aryh ha ei ta
6.
Hawtizy
avy ei ta
Noun
liata Prefix ‘a’
Atyuna, aduana, adyhna, apalaina,
ahryuna, achhuahdyna, apheina etc
‘Chhih’ tahpa he Noun nata verb châta hmâpa
liata cha pazao beih leipa pi ta, Verb liata baipa ta Adjective lâta eima palie
daihti lia deikua pazao a byuh tyh.
Khochhih, zachhih, pahneichhichhih,
mohnaochhih, chichhih, uavachhih etc
‘Heih’ he hmo alyupa miakha châta hmâna liata
pachhaih rai lei awpa a châ.
Chiheih, phoheihpa, chyhsaheih etc
‘Khei’ he baotuhpa châta eima hmâ khiahta la
Verb hnôh lâta pazao lymâ awpa a châ, eima pachhaih thlâh ha tyh.
Taokhei, hriakhei, pahnokhei, alykhei,
reikhei, chakhei etc
‘Khoh’ chhao he eima taokhohpa reina liata cha
pazao cheingei awpa.
Hriakhoh, siekhoh, palaokhoh, tyuhkhoh,
duakhoh etc
He lia heta bie eima rei khohpa pakhâta
ta eima pachâpasia vei khiahta cha pahlaopahli a naosia kaw tyh. Pamosana ta:
1.
Chhuasa
nata Thatlô rai ama hria khoh (wants)
2.
Chhuasa
nata Thatlô rai ama hriakhoh (together)
‘Nô’ tahpa he Common noun châta eima hmâ
daihti liata cha ‘nô’ tahpa he pazao ha tyh awpa a châ. Pazao leipa eima hluh
kaw tyh:
Hrohsonô, Khazohnô, Seihpinô, hawtinô,
abeinô etc
‘Pi’ tahpa he bie pa-ipacha viana tlyma, hmo
laipa nata mochhyu viapa reina liata cha Noun liata bai tyh pi ta, pazao ha
awpa a châ nota eima pachhaih thlâh ha tyh.
1.
Abeipi
châ hra sala…
2.
Thatlôpi
tlai â taosaoh kaw..
3.
Machâpi
tlai …
4.
Pavawpi
a vaw ka bao…
5.
Hneirôhpapi
a riakhieh kaw..
6.
Vâropi
eimâ tyuh.
7.
Areipi
eima y…
8.
Athapi
ta eina awsao…
‘Sa’ he Verb hnôh lâta bai pi ta, taozie
palâsana châta eima hmâ khiahta cha pazao lymâ awpa a châ.
Pataosa,
paduasa, pahnosa, patyusa, parosa etc
‘Ta’ he daihti rei leipa, hmo chyhpa tlyma
achadona lâchhâh reina liata bie hmia lâ liata (Noun, Verb, Adverb, Adjective
etc) eima so nota cha pazao ha tyh awpa a châ.
Ei khopata tlai ei hmô haw (verb)
Buakhata, atlâhpata ta, daihti chyuta,
dusawta ta, tiepata ta a sâlâ kaw, azyhta ta pachhô mah y etc
‘Zie’ chhao he eima bua kaw tyh. Pazao leina
daihti cha a y:
A zie a pha kaw.
Na khopa zie reih teh, Châbu liata zie
teh etc
Bie hropa nata pazaopa ta Noun, Adjective
taona châta eima hmâh kaw. He liata cha pazao awpa a châ:
Chyhzie, phazie, ngiazie, sôhzie, laizie,
thuzie, sâhzie etc
Rei via awpa a hluh kaw aw. A zydua ta
nata chakhiehcharieh kawpa rei khai hmâ’pa châ aw vei. Reih he cha achu hluh
ta, ngia hluh ta, pahno hluh ta, patuapalua hluh â ngiah. Mongyuh reih he a ru
kaw lah y. Pamosana ta: B-i-r-d (spelling) tah pi ta ‘Bird’ eima tah thlâh bao.
W-r-o-n-g tah pi ta ‘Wrong’ eima tah syulyu hlâh chu. Rei awpa a hluh kaw. Tlâ
ngia pi ta, eima pahno. He hawh heta Mara reih chhao siezie hnei ta, achu ta,
ngia ta, pahno a byuh aw. Eimâ pachupa he cha eima pahlaopahli viapa, eima roh
chhei alâluah viapa dei palâsana a châ.
Grammar he English/Mizo Grammar siezie
nahta a chyhta dei â nano laih. Chavâta, Mara reih eima roh nota Mizo/English
nahta pakhopangâh tyh ei sih la eima taochhei chyh kaw aw. A chhâpa cha hezy
reih liata cha pazao awpa nata pazao lei awpa he â hno kaw, eima thai via vâ
chhao a châ ngyu aw. Mizo reih nahta ei pakhopangâh via chai tyh.
A chhâ chaina liata cha, Mara reih
Grammar eima hneipazy reih hluh ei suh u. Machâ A. Zakia, Padma Shri Awardee
ropa he Board of Mara Literature ta â pypa a châ. Châbu ta eima hnei thei leipa
chhaota Soft/PDF Format zy ta hnei theina dâh pachâ chyu ei sih la, achu hluh
ei suh u.
Ei châ ly kaw ei.
Mara
reih laiseih lymâ sala, MSA tlâhparei mawh sy!
MAWRÂH BUANA NATA AROHTUHPA
(DIARY HAWHTA ROPA)
~ T.A. Chhôhu
(He Châpaw (Article) he
Puhpa TA. Chhôhu châbu, “Eima vaw pahno
hra awpa ta” tahpa tawhta lapachhuahpa a châ. Ed)
Kô 1965 ta py chariena (Class
VIII) Siaha High School tawhta patlô na ta, Class IX apazao awpa ta kô 1966
Mawrâh a bua hlâta ta Aizawl lâ keima paw chyhpa nâ mohôhtuh chaipa HEILI T.
AZYU ta na eina pasiesa. Ano (Heili T. Azyu) heta ei School kia n’awpa zy, ei y
n’awpa zy liahsa na patohpatiapa khai ta, cha tawhta Mizoram Presbytarian
Church (MPC) High School (Synod High School tahpa ta pahno viapa) liata
Class-IX ei pazao. Ei yna su deikua Vaivakawn, Chawnpui vaih chadie lâchhâh
liata Puhpa K. Thanghuta, M.Sc (Agri) nah chhôhkha hnohta pahrâ na ta, he su
tawhta Synod High School, Mission vaih lâ School ei kiah tyh.
He daihti no he Aizawl liata Motor
(Jeep) a chyhta sawhkhâ Motor rei papa ta y ta, Bus nata Taxi zy chhochhi cha a
moh hmahta thei ma pi. School Bag chhaota nohchareih Vaivakawn tawhta Mission
vaih taihta phei ta School kiapa a châpa chhaota ngiarohna hnei va na. Mara saw
keima ngâlâh achuhaipa (Synod High School liata) ei châ tarawpa ta ei pahâh
kaw. Eima Headmaster he Rev. Lalngurauva Ralte, M.A, B.D, STM châ ta, phahnai â
ngiah ngâsâ. A Siku hawti miah pachâ kawpa châ ta, a Siku hawti châ ngiaryh â
chhih kaw. Apha kawpa ta khiah ma châ cha eimâ chu laih aw tah ngâ nota Mawrâh
buana ta miah vaw pachhai ta, Aizawl khih cha a lei thei leipa ta puasai awpa a
vaw byuh haw.
India pheisaih nata MNF Volunteer
nahzy likawh liata akana (Adyuhna) a y awpa he chyhsa vâtlâhpa nata pitloh
viapa châta pahno theipa châ ta, keimo eima yna vaih chhochhi cha vaih chakipa
a châpa vâta â lâhâh kawpa ta MNF Volunteer nah he ama Meithei chhaota hmô thei
awpa ama y ngâthlâ haw. He leipa chhaota Aizawl Thâtihbu thokha i.e. Aijal
Times liatazy chhao akana a y thei awpazie zy ropa châ ta, ahrohruana châh
pahnopa châta cha apasopanô hmâna daihti chhao a y. February târi noh 20, 1966
ta Aizawl Treasury zy hrao tua ei ta, hmo vaw y dâh n’awpa cha â pachâhpady
thei taraw. Châhrasala eima kuh a chha kaw thlâh chy. He daihti nota Mawrâh
liata pheisaih y chhôpa cha 1st (Lushai
Hills) Bn. Assam Rifles châ ei ta, akana hmeiseihpa a y hlâ heta 18th Bn. Assam Rifles chhao a rakhapa cha ama kaw
tlô hmâ hra.
Pamih thlâpâ târi noh 1 (1st March 1966) châ ta, Class liata eima y thlâh
nota Deputy Commissioner tawhta Curfew phuahna châ vaw tlô ta eimâ pahlaw kaw
sai. Eima rawrôhpa ta eima School Bag ala pi ta, eima yna su chyu lâ eimâ di
haw. Azo vaw châ ta, eima chhôhkha nah cha su hro lâ (opâh ahniapa) chô ei ta,
keima nata eima ylâh hrapa Puhpa K. Zamuana, MCS (Retd) deikua o liata arâ awpa
apachyh thlâhna chôta eimâ rie. Pangiasapa hawh tlaita zâcho tawhta Meithei pyu
thlai vaw paro pâ ha ta, Mawrâh buana â vaw thaopa cha tlâ vaw châ ta, keimo
chhao cha eima chysia thlai aky pi ta, eima chhôhkha nah yna lâchhâh pangaipa
ta arâ pi ta, eima zydua ta Opâh liata khihdei taihta eimâ tyuh. Khih vaw deih
ta, Meithei pyu chhao vaw dia via ha ta, cha nahta my pati nie awpa ta
Vaivakawn M.E School Headmastetr O lâ a kaw di pi ta, pati eima nie ngâ nota
Meithei pyu vaw paro heih ta, eimâ râ lilaw heih. Eima py chhao apabie hmâ ma
pi. He noh tawh he cha eima yna O lâ chhao ngai khao leipa pi ta, eimâ boh via
n’awpa pachâpa ta Tanhril lâ eima pangai haw.
Tanhril khih liata he Aizawl
tawhta arâpa chyhsa vaw hluh hmâ kaw ei ta, aphathipa ta chhao amô ma pi. Khih
a vaw dei nahta Aizawl eima yna su lâ Saphâ nata chysia eimâ râsaipazy la awpa
ta ei viasapa (ei uhtapa tlâ ta tyh na ta) K. Zamuana nahta khy pi ta, Saphâ
nata chysia zy phaona chôta Vaivakawn tawhta 7th Day Tlâh lâta kiah pi ta, he no he avâ panoh
kaw ta, ziza sie pâ, chyhsa hra hmô awpa y tlâ ei va tah ta eima chi ngâsâ.
Durtlang Leitan ama tahpa lâ mohmia eima kaw pasaipa cha pheisaih
(re-inforcement ama châ thlyu’ tly) Motor laipa sai ta 90 (sychaki) hlei avaw
pazipa – Aizawl khih avaw ngiapa hmô pi ta, aduah parei leipa ta eimâ pasie
lymâ haw.
Kei cha ei saphâ phaopa â hri pâ
hapa vâta, ei chysia nata poh abupa chi ei mahnô ta eina paryupa zydua
Luangmual Vaiveng ama tahpa liata O miakha liata noh hrota la lilaw heih awpa
ta ei siesai. Atanoh taihta la thei khao va na! Eima chihupa hawhta avâ suapa
ta miah pachhai ta, eima saphâ nata keimo pôhpa chhao azo hrahri ta dâ kaniehna
chôta Tanhril cha eima za tlô. Chakoh mei liata eimâ pahi khai nahta eimâ mô pâ
ha hra. Tanhril khih lia heta eima thlalôh thei heih leipa ta, khih a vaw dei
tawhta Sakawrtuichhun khih lâ thlai pangai heih pi ta, he khih lia chhao chyhsa
ama vaw hluh kaw pyly heih. He khih liata eima y thlâh no heta Mawrâh (Aizawl)
katuhpa (bomb-tuhpa chhao eima tah thei aw) Jet Fighter thlai akaw zawpa hmô pi
ta, chyhsa hluh via ta cha chi n’awpa châh chhao pahno ma pi. He no heta ei
ynapa paw sawchapawpa Lalchungnunga kô 9 rachhôhpa ta, “Ka pa Jet Jet,” thlai
vaw tah ta, cha nah chata a paw ta Ochahri lâ angia khai awpa ta zawpi miah
chho ta, aparaparôpa ta angia chhiechhu pi ta, Jet Fighter cha thlai a khô
lilaw heih (he liatahpa nah chhôhkha he Upper Shillong Air Force Station
kiahpâh liata vaw y chiehpa ama châpa vâta a vaw pahnopa a châ).
Sakawrtuichhun khih lia heta
khihchhôh liata pahrâ ngâh heih leipa pi ta, lyu pachihpa lâ arâ pi ta, cha
liata byureihzy a tu chyu pi ta, cha lia chhao cha arie ngâh pyly leipa pi ta,
châhry lâta vahtiepa hnaw liata Lôpu kawh kawpa “Pukpui” ama tahpa liata tlao
eimâ rie. He lôpu liata O chhôh khaohkha liata pahrâpa dyh 10 (hrawh) daihmâ
eimâ rie pakhypa ta ei pahno. A mylâpa khih a vaw dei nahta khih lâ kaw pangai
lilaw heih pi ta, zâ a vaw châpa cha Jet Fighter eimâ nyusai ngâpa khata Aizawl
Bazaar a vaw ka (bomb) kha vaw châ ta, mei paleih aduapa eima ta aw tlyma,
meikhuh nata apahlaopa eima ta aw tlyma Aizawl khih a sairaoh thlâpa cha lâpaw
tawhta mophapa sai ta tlâ eima sai bâ (he he 5th March 1966 a châ ei aw, a târi noh vaw ngia va
na).
KHIH
LÂ PANGAIPA TA EIMA VAW SIE
Aizawl khihchhôh he puasai khai rô
ha ei ta, apuasai chiehpazy chhaota ngai ngâh khao hra veih ei. Keimo chhao cha
eima chhôhkha ta eima yna khih lâ ngai awpa ta apachhuahpanoh pi ta, anodeikua
Aizawl khih cha angia ngâh rimâ’pa a châ leipa vâta achahlônazie ta eima sie.
Ei yna penawh chhôhkha he
Chhawrtui khih puapa ama châpa vâta ama khih lâ pangai awpa ta Sakawrtuichhun
tawhta athao pi ta, Tlawng Chavah, Rei-ek kaih ama tahpa lâta sie pi ta,
Lungleng khih zy, Vawkzawn khih zy nata Khawchhete khih zy liata arie laihpa ta
a chhâna lâta chho lâchhâh pangaipa ta Tuirial hnaw chakapa ta Paikhai by nata
Zobawk chapia papa ta Khumtungkawn eima kaw tlô. Khumtungkawn tawhna heta
Tlungvel khih dady liata Tuirini chavah chaka pi ta, Hualtu khih lia eimâ rie.
Hualtu khih tawhta Tawikhawzo chapiapa ta Tawi tlâh â liena (a baihkhaipa chhao
eima tah thei hr’aw tly) liata khih mohpathâh kawpa tikhaoh hnei pha kaw penawh
khih Maite khih liata arie pi ta, he tawhna heta Tuivawl chakapa ta ei yna
penawh khih Chawrtui eima tlô.
Chhawrtui khih he thotlâh khih lai
pâpa châ ta, ngiaryh â chhih ngâsâ. He khih liata hâta ei 2 rachhôh eima y
tawhta ei uhtapa K. Zamuana nahta Thingsai pangaipa ta eimâ vaw thao heih (K.
Zamuana he Thingsai khihpa a châ). Chhawrtui khih tawhna heta Maite zy kaw
chapia tua pi ta, Hmuntha nata Khawbel zy, Lungkawlh khih zy chapia laihpa ta
Lungpho eima tlô. Lungpho liata ama Siku hyutuhpa (Pachutuhpa) Puhpa Laicho
Nôtlia hmia pahnopa O liata tlô pi ta, eima thlah a lôh ngâsâ. Lungpho tawhta
Cherhlun khih chapiapa ta ei uhtapa khih Thingsai eima vaw tlô. Ei uhtapa he
Thingsai liata a y haw’pa châ tlôh ta, keima dei ta eima khih Siaha vaw pangai
awpa pachâ na ta ei nô a po ngâsâ. Thingsai khih liata noh 3 (thôh) y na ta, ei
ngia â ryh kaw tarawpa ta nata a chyhsa hrâsazy chhipua kaw ei ta ama pha kaw
tarawpa ta, eima khih lâ ei vaw sie n’awpa sai ei pachâ vâta ei thlah lôh thei
hmeiseih vei. He no heta vâhneichhih
kawpa ta Dawzyu khih (Darzo) mo pano (pawsaw) khichhai vaw tlô chho ei ta, âmo
heta ama khih liata keimo lâ (Marapa) chyhsa khih lâ sie khoh kawpa, sielâh
ahnei leipa thâtih na chho ei ta, âmo hnohta sie hr’awpa ta na hruapâ ei ta,
chatanachata Thingsai tawhta Bualpui (H) dady liata Beinô chakapa ta
Muallianpui khih eima tlô. He khih liata zâ 1 (kha) eimâ rie tawhta a mylâpa ta
Dawzyu khih cha eima tlô. He pawsaw nah heta ama O liata na patlôsa ei ta, eina
dao ngâsâ ei. Awhzy na thiepa ei ta, amôna poh pha kawpazy na pabusa ei ta, ei
ly ngâsâ.
Ama reipa hawhta keimo lâ chyhsa
ama tahpa he eima chhôhkhapa A. NOLI, Tisôpi khihpa vaw châ ta, ei tlôpa a
pahno pataw nahta nâ zâ hmô ta, a mylâpa ta eima pano ta eima khih lâ pangai
awpa ta eimâ vaw thao haw (Puhpa A. Noli he Tisôpi khih M.E School chôchâh vâta
Deputy Inspector of Schools, Puhpa Biakliana – FB. Murray ahmô awpa ta asiepa,
râh buapa ta a pachhai hapa vâta Dawzyu khih liata atâh thlâhpa a châ).
Eima pano ta eima tlôna penawh ta
lâchao liahsa miah chatypa ei ta, Dawzyu khih cha eima vaw puasai haw. Tâkô
nata chaizôh chhiepa dâhdei chhao hnei leipa pi ta, keima ta sahria saihpa
liata ei pheiky hneichhôhpa Beatle shoe pasâ na ta, palôh pahâh kawpa ta tlâ
eima vaw sie hra. Kheihta ma eima sie ha tly, South Vanlaiphai khih eima tlô
patoh kawpa tlai Cheural khih cha zâcho lâta angia pi ta, vâhneichhih kawpa ta
satlia nata laihsa Zyusy parie penawh tlôna daihti nata achhyh pi ta, ama o
liata tlô-o chôchâh rairuna hnei leipa ta eima tlô. Chiarâh (Cheural) khih
tawhta Rawlbuk khih zy chapiapa ta vaw sie pi ta, noh tla tawhta Lôphia
(Lungpher) eima vaw tlô.
Lôphia khih tawhta eima khih Siaha
nata Tisôpi pangai n’awpa kyh lia deikua eima rei a vaw raoh khao vei. Ano (A.
Noli) ta Tlaopi (Bualpui NG) lâta sie’pa khoh ta, kei hra ta khih tlô awpa ei
ngiahtiah lei vâta Thiahra lâta sie’pa khoh na ta, eimâ pachhaih haw. Ei sie
n’awpa dâh lâpi nata khôkhâhzy ei tlôna penawh liahsa hiahri na ta, âmo ta ama
lyu pachihpa lâta sie awpa ta eina chhona hawh ei ta keima deita Lôphia khih
cha ei puasai ha hra tlai.
Lôphia khih tawhta ama rei dâh
hawhta za sie na ta, Thiahra nata amâ rina ma a châ tly, Vahtiepa za pua na ta,
cha khai tawhta lârypa a kaw chhih na ta, Thiahra mo Basuh (Kawrtai) thih ei
kaw pua. Chapu liata vâro ei pahâ tawhta kaw sie lymâ na ta chavei lâta lâpi
pha kawpa hmô pasu na ta, cha cha a kaw chhih na ta Thiahra khih tikhaoh liata
ei kaw pua. Ti thaihpa chanô nahzy ta, “Khataih khihpa ma na châ?,” tahpazy na
hiahri ei ta, eimâ chhy khai tawhta khih lâ cha pangai na ta, thopizy na pado
ei ta, pawhrâhpazy ahmaohpakhy hôlô ei ta, Mawrâh buana pahno kaw awpa ta eina
pangiasa kaw sai vâ ei tlyma, Râh buana thâtih sai eina hiahri ei. Thopizy ei
doh khai, ei tha liahsa ei padâh tawhta thlai thyu na ta, ei za sie lymâ ha
heih. Thiahra Amôbyu (Amôtlâh) liata eima chhôhkha nah o liata pati za nie pâ
na ta, âmo ta keima deita ei châ vâta na pachâ kaw ei ta, arie awpa ta na thlyu
(na chho) ei ta, châhrasala khih tlô’pa ei ngiahtiah lei vâta ei zâ thao ha
heih. Sie thei kaw na ta, Riasika thlai za tlô na ta, Tisôpi nata Siaha chavah
ei chaka khai tawh chhochhi cha ei sie thei via pahchaipa ta ei pahno.
Vâhneichhih kawpa ta chyhsa moleipa tlyma sahrâhpa tlyma atyh hraoh leipa ta
noh sôkhaih sâ a tah nota Meisatlâh ei kaw tlô. Khih ei tlôpa cha viasa rihchâh
nata sanawh rinôzy hmô na ta, aly ngâsâ na ta, anodeikua chysia nata pohzy
arâsai khaipa ta khih ei tlôpa deikua ei palôhrupa ta nozana ei hnei pâ kaw.
Lôphia nata Siaha likah ei khitlypa, chaihrai sâkha hmah achaba leipa ta
thahruapa ta khih ei tlypa he ei khitlyna zydua liata yru achhih chaipa nata
dâh chaipa a châpa ta ei pahno.
MAWRÂH
BUAPA KHA ACHUNA KYH MIAH
A
PAHRAW KAW
He daihti no he Matric (HSLC)
passed awpa Marasaw ta eimâ ngiah lichih a châ.
Kô 1965 nota Class-X achu penawh kha kô 1966 ta Exam awpa châ ei ta, cha
hawhna hra chata kô 1966 ta Class-X nah kha kô 1967 ta a Exam ta Matric châ aw
penawhzy ama châ. Anodeikua kô 2 chhôh tlai râh buana vâ heta Marapa saw Matric
(Mawrâh centre tawhta) passed-pa y khao ma pi. Eima High School hnei chhôhpa –
Siaha High School cha khawpa châ ta, viah pheisaih nah ama vaw tlônahta ta
pahypa a châ. MNF Volunteer nah ama vaw tlô nahta khaw lilawpa châ heih ta,
achuhaipa nata pachutuhpazy chhao riari kawpa ta ama y. Achuhaipazy châ chhaota
achu n’awpa châta hmo angiahpa – Roh-leipa, Pencil nata Text book zy achaleipa
ta, Roh-leipa bu (Exercise book) âpa kawpa bu 1 ngâlâh achaleipa ta âmota ta
School ama kiah. He nota vâhneichhih kawpa ta eima t’aw tlyma, vâduachhih kawpa
ta eima tah aw tlyma, hmo miakha vaw tlôpa cha, MNF Volunteer nah ta Siaha Post
Office parao ei ta, cha nota sawkhâ châhna hiakha lâ âroh (Print) ta hiakha lâ
aroh leipa he khôtho lâ thata thy ei ta, cha cha ahuah pi ta, â roh leina lâ
cha hmâh pi ta, miah a phahnaikhei kaw.
Exam nata Test-na phathipa ta y leina
chôta, kô 1968 ta Siaha High School ta Matric Candidate pacharu (6) Lôlei
Centre liata a Exam awpa hnei thei ta, ama hry liata pano (2) ta Passed ei ta,
a Passed penawh nata pachutuhpazy amâ ly ngâsâ.
Source: Board of Mara Literature, MADC, Siaha.
Comments
Post a Comment