Editorial
Mongyuh nah ta cha daihti he phusâ nahta vaw pakhopâ
tyh ei ta â do kaw. Daihti he sôh ngaita ta, phusâ hawhta hmâh thai ta hmâh
pado awpa he a peimawh ngaita.
Mara sawzy he daihti hmâh pado thai lei chaipa chi nata
pho eima châ thlâh h’aw khiah maw. Khihto/vaihto liata MTP/KTP nata kheihawhpa
py rai ta daihti a hmâh awpa eima hnei daihti liata a daihti liata tlô ta
pathao thei tyhpa py he eima sôh kaw.
Pamosana ta, zâ dawh 7 :00 liata Meeting awpa pahnosapa
eima châ khiahta la dawh 8:30 Pm liatazy
daihti a pathao thei tyhpa sai eima châ. He he eimâ taopathi awpa a peimawh
ngaita. Hmahsie awpa nata hmialâ tôh awpa ta cha daihti he eimâ hmâhpado tua
chai awpa a peimawh.
Sawhkhâ reaihriapazy chhao ta Office kia n’awpa daihti
taipa ta liata tlôpa ta, a daihti ta liata bâh tyh awpa ta sawhkhâ ta hlao
maniah pie ta, thokhazy pi cha dawh 9:00 Am – 5:00Pm taihta sawhkhâ ta hlao
maniah a pie nota my dawh 11:00 Am – 2:00 Pm taih ngâlâhzy Office kiah pi ta,
dawh 5 chhôh cha hrialeipa ta y pi ta, daihti eima nieparu tahna a châ. Phusâ
hluhpi a nieparupazy nahta eimâ lyu leina rai y vei.
Ngiapâtuhpa nata Zisu Krista pazituhpa eima châna
hawhta eima pazipa Zisu Krista hro a mopâ ei sih la, eima hro ta ngâchhihna hro
zi ei sih la, eima raihria liata phahnaingiahna hnei ei sih la khatlu eima râh
heta a pha khei aw tly.
Chahawh pyly ta ku raihriapa nata nohto niebaw
tluachhyhpazy chhao pi ta, eima raihriana liata phahnaingiahpa nata daihti a
vao pado kawpa ta hria ei sih la, hlaotlohna nata byhnâ ta miah a pazi cheingei
aw.
Ngâchhihna nata tiamana, pahnaingiahna he Khazohpa
khozie châ tlôh ta. Byhnâ to awpa byhnâ zydua a hneituhpa Khazohpa khozie hawh
tlai ta hrohpa ta, byhnâ pie tlâh ta hriapa ta, ngâchhihna hro hneina chôta
daihti a vao pado chyu ei suh u.
KYH EI CHA PACHÂ ‘K’
~ Abie Nôtlia
Ano kha la kyh ei pachâ hmeiseih
tlai na! Kyh ei pachâ thlâhthlipa dei chhao châ vei, ei hrukhei hapa hawhtazy
ei pahno tyh cha maw! Ano a yna maih cha kheihawhpa su rai châ hra sala, kei
châta cha su ngiaryhchhihpa nata thadâhchhihna su châ tyh ta. A pahneipa hmizy
chata thaphana nata alyna na pie tyh ta, a pachârôhpa hmi ta ei chhôhsolôh eina
pasasa tyh. Thapha kawpa ta a pahnei châh heta cha kei rairao paw châta aly
achhih ta, ei hro tlokhuh eina palysa khai ha tyh. Kyh eina pachâ vâta zy, eina
za pakhei thai kaw tyhpa vâta zy nata kei châta ngâ â chhih kawpa vâta zy ta
kyh pachâpa châ hlei va na. Khazia vâta ma he tlupo ta kyh ei pachâ ha tly?
Pahno achhuahpa ta patuapalua beih va na. Kyh ei pachâ hmeiseih tahpa deikua ei
pahnopasia.
Kheihawhpa chyhsa rai châ hra sala, ano a
châ chhôhta cha kyh ei pachâ ngâthlâh ha aw. Khizaw chanôzy hry liata ngâtlâh
châ chaipa nata eimo nâ dy chaipa, ei kyhpachâ chaipa a châ awpa vâta!
Ano ta he haw tlupo ta kyh eina
pachâ theina chhâpa chhao he pahno pyly hra va na. ‘Kyh ei cha pachâ’ tahpa ta lyuhbie eina hlâ tyhpa chhao he â nano
tah na ta, a châhta cha kei chakoh chabaihpa saw tlai he pua ei ngiahma khai ha
tyh. Dao kawpa nata ngiabâh kawpa ta na chaku ta, “Kyh ei cha pachâ. Kyh cha pachâ ngâthlâh ha aw na ta, na châta chhâzaw
ta ngâchhihhpa ta ei y aw”, tahpa ta eina chho châhta cha ei ramâ khiama
tah tyh na ta, keima tlai chhao he; keima châ khao va na khiama ei za tah ngâ kaw
tyh cha maw! He tlupo ta kyh eina pachâna chhâpa he no-âh a chhih ta, keima ta
kyh ei pachâ theina chhâpa deikua no-âh a chhih hlei vei. Ei kyhpachâ chaipa
châ awpa ta kô hluhpi khôpheih chô tawhta a paru ta saduthlie tyh na ta. “Khati kei châ nohly chhi aw?”, tahpa ta
ei vaw mokhâhna na vaw rei tu ha bâ.
Vaih kha liata pahrâkhohpa châ pi
ta, vaih kha liata chhao Awnanopa sâkha liata apakhypazikhoh tyhpa eima châ.
Viahchao tôhpa chhaota si panyupa na a khoh ama tah tyhpa hawhta, keima hlâta
kô 7 tlaita hawti via ta. A nôchâ hrozie nata a sâhmiapati â dy pha kawpazy
vâna chata chapaw hropazy chhaota a kiahpâh lia y awpa he ama khoh chaipa a châ
tyh. A kiahpâh liata ama y nahta he cha, reihpapua hlei leipa ta ama hmia phao
zie tawhta amâ ly kaw tahpa he â lâ thlâh ha tyh. Keimo eima viasa sahlao
chhochhi ta cha a diahna nata a reihtheina ta eima hmâh tyhpa, chanô eima
pasâhsa kawpa kha a châ. Anodeikua eima zydua ta eima khona reihpapua ngâh tlâ
ma pi.
Noh nata daihtizy vaw sie laih lymâ ta,
ano chhao liahsa a vaw laihsa ha bâ hra. Khopazy chhao a vaw pahno pathao laih
ha bâ hra. Hawti sawnawhpa hawhta eima diahdâ tyhpa chhao khoh khao vei.
Bielôhawhpa reikhei awpa ta chhao liahsa a vaw pitloh ha bâ. A kiahpâh liata y
hluh via laih lymâ na ta, ano ei khonapa cha nyuthu a ru via laih lymâ bâ! Ano
hra cha, uhta hawhta khiama eina hmô tah thei awpa ta tlâ na ngâh ta. Ei
kiahpâh liata a y no he cha a riarô chhao nyuthu achhuah hlei leipa ta, thapawh
kawpa ta ypa ta, apanyusa kawpa nata samie kawpa ta alâ a chhuah beih vei. Hezy
vâna he tlai ma a châ thlyu aw?
Chasipipa ta a patupa hawhta, nohchareih ta ano ei khonapa cha paru
viana lâ a pangai via laih lymâ tyh.
A kiahpâh liata ei y châhta ei
palôh nâ eih kaw tyhpa cha, bierei thai kawpa nata asaomâ kawpa châ taraw hra
vei sala, bie a rei tlakaihpazy he kei châta cha a nahthlie pha kaw tyh ta. A
palôh liata a ypa nata a pahnopazy cha phihdâh leipa ta tlâ a reih papua tyh.
Cha hawhpazy vâna chata kei châta cha kho a paoh via rili heih ta, ano ta
palôhpatlâ kawpa ta bie a reipa he cha zo â chhih via pachaipa hawhta ei pahno
tyh. A kô nata thla aphuh leipa ta pitloh ta, he hawhta moto mo â dyna chhâpa
chhao he palôh pasoh kawpa a phaopa vâta chhao a châ thlyu aw?
A hawti no tawhta ei chyhsa
pahnopasiapa a châpa vâta a tlohleina tlyma, a chhiena tlyma rei awpa pahno va
na. Chyhsa hropazy ta kheihta ma ama pachâ tahpa liata bua beih leipa na ta,
pahno achhuah hra va na. Anodeikua, keima nata ei viasazy hmiakô liata deikua
chanô khochhih chaipa, kho â paoh kawpa vâta phuhlei mo ta eima mo tyhpa a châ
tahpa deikua ei pahnopasia. A tlaichhai viapa nata bie â chho pha viapa châ
awpa deikua eima khoh chaipa a châ tyh.
Dawh chhao he chakhyh paropa a châ
tlôh lei khiah cha Dawh châ tlôh leipa ta, Hla chhao he sa beih leipa a châ khiah
cha Hla tloh vei. Kyh pachâna chhao he palâhâhpa a châ vei khiah cha,
Kyhpachâna tloh vei!. Ei hluhpi kyhpachâna lyuhbie hlâ a chhuahpa ta teikhâ
tyhna ta, ei hluhpi ei pathleih pakhua heih tyh. Châhrasala ano ei hmôna ri
maih ta ei khonapa cha pasa via rili tyh ta. A chhâ chhâna liata cha, ei
riahphana zydua syhpakhypa ta, a byuh khiahta la hmiachhie chhao tlâ â la lahvâ
na tahpa ta, mochao sa patupa hawhta khâchâ patu achhuahpa ta kyh ei pachâzie
cha chho tlavaih ha na ta. Ngâh leina chô nata thlazoh, ao achalyu, pathi
sâhdaihna chôta lyuhbie paru ei hlâ no heta khâpa bie hmahta reih vei! Kawh kha
chhâ ta einâ chhy cheingei aw tahpa ta â chhyna hâ thlâh ha na ta, ziahzi ta a
roh thlâh haw. “K…ummm na hie ei cha
pahâh khiahta la ngiachhiepa ta nâ ngiahthai mah y. Umm kyh ei cha pachâna he
rei kaw bâ ta, K…ei cha khoh hmeiseih. Na hie a hâh tah tyh?”. Ao zazyh
kawpa nata nai zualuapa heta a hie a hâh leizie cha na chho ta, cha ngâlâh cha
einâ chhyna y chhôhpa cha a châ!
Vâropi khâpa bie hmahta reih leipa
ta eima y tawhna chata, a ei no n’awpa ta ei riahphana zydua cha syhpakhypa ta
a ku nai kawpa nata panyu kawpa cha lapa ta ei kiahpâh lâ cha nâ hnia via awpa
ta dao kawpa ta parai ha na ta. A ku lalôh kawpa nata hladi hawhta nai zualuapa
patu thlâh hana chô chata, ei ku chachâh lâ chata a ôhkhaih khochhih kawpa cha
padaopa ta, a hmao khochhih kawpa, kheihti hlâta thlôh pha viapa cha sy ha na
ta. Huizz, ei phaohri zydua tlokhuh a lei khai haw! A hmao liata ei synapa cha
nâ chhy palie taraw vei. Anodeikua, na dytha hra vei. Châhrasala, a paru ta ano
liata thaphana nata alyna a y tahpa deikua hmô thei na ta. Cha raohpa ta noza
kâchhiena vâta a mopadei chhao ei hmô hra. A paru ta keima liata hro yru kawpa
hawhta ei pahno tyhna zydua kha tlokhuh a lei khai haw.
Noh nata daihtizy chhao ti lohpa
hawhta khô laih lymâ ta, ano cheingei ei tyhpa cha vâhnei ei tah hmeiseih. Ano
ta â chu lei kawpa a châ vei khia keima lâ tawhta cha khati no hmahta achhaih
beih aw va na! Chapaw hropa eih châ awpa chhochhi ta cha pasaih chacheita va
na. Kyh ei pachâ chaipa nata ei khoh chaipa a châ ngâthlâh ha aw.
Châhrasala khizaw he â vaw nano
tlai na! He hawh tlai heta ma chyhsapazy heta eima khotlyna eima vaw hmâh chhei
thei? Kheihawhpa molei raihria ta cha ma na dôvei ta, na pamaoh haw? Ei
kyhpachâ chaipa, kyh na pachâtuhpa, keima châta ngâchhihh kawpa ta vaw y hnolo
tyhpa chhao dôvei ta, Chanô hropa liata na papheisa hapa cha? Kyh ei pachâ zie
chho ngâthlâh hana chôta a pahno lei chhôhta nata a pachâ pha beih lei awpa ta
â paphasai ha tlôh na! Kyh ei pachâ kawpa, kyh na pachâ hmeiseihtuhpa heta ei
ydâh he pahno mawh sala kha tlupo ta ma a palôh a pasa aw tly? Keima hlâta ‘luck’ viapa nata hmipha viapa hmahta
ngâchhih kawpa ta a y thei nota, ano hawhpa cha rei lei, chanô hropa chhao hmô
thei khao lei awpa keima heta khazia rimâ ma dôvei na ta, ei paphasai thlâh
haw? Athaileina nata athlachhiena ta bie hra aw sala, keima liata taopathi thei
khao lei awpa ta hmahchhiepa nata hniehnôh pasichhihpa, nozachhihpa cha hnei ha
tlôh na!
Sasyh athaileina nata athlachhie kawpa ta
y ha bâ na ta. A hnohta hmo nyuthupa lai kawpa ei hneipa vâta ei thlachhiena
hra cha paruna lâ pangai via laih lymâ ta. Moleina lâthlôh ei chhihkheipa hra
chata pathlie nâ chhuah beih leipa ta, nohto ta einâ chadai pazi ngâthlâh ha
tyh. A chhâ chhâna lâ cha a râsai thei khao lei awpa moleina theilâpa cha keima khotlyna tlai ta lyu ha na ta!
Kyh ei pachâ chaipa nata hrochhôh ta akaolâh ta dyhchâ khôpheih kiakhoh awpa
cha rei lei, ahniahni thei khao lei awpa ta ei moleina theilâ lyupa chata
maniah pachhaih tlôh aw ta! Keima châta chyhsa pathaihpa nata ngâchhih chaipa
hmiakô liana chata chyhsa pualei chaipa nata pasichhih chaipa châ bâ tlôh na
ta. Thaileina nata taochheipa dikha chhao hnei leipa, vachhuh hawhta nônaipa
cha keima taochheipa, khotlyna hmâ chheipa vâta chhâzaw ta ei pathlie awpa â
ngiah ha bâ. Kyh a pachâ chaipa châ awpa chhao tloh khao va na. AIDS pasana hri
akiahpa châ bâ tlôh na ta!!
Positive ei châ tahpa ei pahno
thaoh no cha pua ei pahlaw! Keima châta cha he khizaw he tlokhuh thoh khai ha
ta. Ei nahkao sâno liana heta pyury no-âhchhihpa nata palopasa kawpa a paro
ngâthlâh hapazy vâna chata palôhru pasoh kawpa chhao phaoh thei va na.
Hnabeidyna, china nata thlahzohnazy chata ei sapa nata thisaih zydua a patu
khai haw. Ei mokhaoh tawhta mothlih puapazy cha chalihsa thei lei awpa ta ei
ôhkhaih liata loh ngâthlâh ha ta. Ei mothlih loh ngâ kawpazy cha ei kyhpachâ
chaipa ‘K’ ta na hrupa mawh sala cha, a hroh thlâh hapa, thina saikao sao
ngâhaipa he hnabeiseihna nata alyna ei hnei thlyu aw? Châhrasala cha hawhpa a
hnabeiseih awpa ta cha nozana châh pahno leipa saw châ tlôh na vâ. A Romol
pathaih kawpa papuapaleituhpa châ awpa ngâh va na! Ei riahphana ta chhao â pha
hra vei.
Ei chyhsa pathaihpa ‘K’ deikua
khati no hmahta â nano beih vei. Keima ei nanopa chhao pahno hra vei.
Anodeikua, noh nata daihtizy khô laih lymâ ta, keima ydâh achu leipa vâta nata
ano chô liata athlachhiena vâta nohchareih ta â hlasai ei chhuah tyh vâna
chata, pachâ pha leina a vaw hnei ha bâ hra. Ei chô liata hmo tlôpazy chhao
anyukhei thei leina daihti ei hnei aw tahpa chhao ei pahno. Anodeikua, kheihta
ei chho aw? Keima châta ngâchhih kawpa ta vaw y hnolo tyhpa, kyh na pachâ
hmeiseihtuhpa hnohta, ei paphasai dâh nata ngâ ei chhih leina moleina theilâpa
HIV/AIDS ei châzie chho awpa cha ngâh chacheita va na! Chahrasala, ei chô liata
hmo tlôpazy ei chho leipa a châ khiah cha palôh pahâh kawpa ta thlâ khaoh chhao
a ngiah thei aw va na. Athaileina nata pei tahna nâ baichhi via lymâ awpa châ
hri tlôh ta, ei chho cheingei awpa a vaw byuh haw.
Ei pakah ta chho awpa ei khoh kaw nota, a
chô liata ei hmo taochheipa nata ei paphasaina vâ chata pakah ta chho awpa ta
cha ngâh va na. Ei ngâchhih leina theilâpa AIDS pasana ei la tawh chhochhi cha
zâ chhao amô pha hlithâ beih khao leipa na ta, ei sapa hnatlânazy chhao
hmôtheipa tlaita azyh zy ta tlapahnai via laih lymâ ta. Ei kyhpachâ chaipa ‘K’
hnohta ei chô liata hmo tlôpa nata ei tyh ngâhaipazy ei pakah ta chho awpa ei
ngâh thei leipa vâ chata, zâ kha cha châpaphaopa roh awpa ta a pachhuapanoh ha
na ta. Anodeikua, kheihta rimâ ma ei pathaopatô aw? Ei châpaphaopa pualei kawpa
he aku pathaih kawpa nata nai zualuapa papuapaleituhpa dâhdei châ thlâh ha aw
vei mâ? Châhrasala, ei duahmo ei chho cheingei awpa cha a vaw ngiah ha tlôh?
‘K’ na hrochhôh ta eina vaw maochhie hapa chi chhaota mao tiarâh va chi. Kei
chyhsa ngâchhih leipa nata pasichhih kawpa heta thaichâna bie kawhkha dâhdei
chhao reih awpa hnei va na.
Ei chhôhpadâhpa liata Sana cha,
hroh thlâh hapa thi ngâhai tlôhpa rakhô tawhna chata kaw moh na ta, mydi dawh 2
he vaw paro ha bâ ta. Ei rakhô kiahpâh liata roleipa bu nata châti cha lapa ta,
ei kyhpachâpa ‘K’ châpaphaopa roh awpa chata châbu cha pakai pâ na ta.
Pathaopatô dâh n’awpa chhao pahno va na. Noraih kawpa ta vâropi ei chalih
tawhna chata hetana heta roh pathao na ta. “K..
na kyhpachâna dao tlâh chhao châ khao va na. Châhrasala, kyh ei cha pachâna he
pai beih aw vei. Keima châta ngâchhih kawpa ta na y tyhpa vâta ei châ ly
hmeiseih. Anodeikua…”, roh pazao thei khao va na. Ei mokhaoh tawhta mothlih
loh ngâ kawpa hry tawhna chata ei châropa cha phiephuh a sianô lei kawpa heta
hmô thei na ta. Khati no kha ma ei vaw
mô tahpa chhao pahno va na. A mylâ khih vaw deihpa cha thohna o liata vaw y
thlâh ha na ta.
Chanô pakha thlazoh noraih kawpa
ta na awsao ngâ kawpa ao cha ei nahkao liana chata a sianô lei kawpa heta thei
na ta. Ei kaw hrapa cha ahy hro vaw châ vei, ei kyhpachâ chaipa ‘K’ vaw châ ta.
Ei ku chachâh lâ cha patupa ta, mothlih chhaota ei kiahpâh liana chata a vaw
tyuh thlâh ha ta. A hmi khochhih kawpa ei kaw hmôpa cha ei lyna ma hluh via ma,
kâchhiena ma rei thei’pa châ vei. He nô heta cha khati no hmahta nâ paphasai
beih leipa ta, thina saikao saopa ta ei y no chhao eina ypâ thlâh ha he zaw!
A ku nai zualuapa nata pathaih
kawpa chata ei ku na patupa ta, a ku chavei lâna chata ei mathlai alohpazy cha
a Romol pathaih kawpa chata na hrupa ta.
He tlupo ta he ma kyh eina vaw pachâ? Keima liata athaileina nata athlachhiena
cha a lai via ngâ kaw.
“K.. na pathlie tyh, na ku patu tlâh chhao châ khao va na..”, tahpa
ta mothlih chhao chata ei ku eina patunapa cha lapa ta, a hmia khochhih kawpa
chhao moh ngâh leipa ta hiakha lâ cha a heihsai ha na ta. Châhrasala, khati no
hmahta nâ paphasai beih vei. Kyhpachâtuhpa nata deichhytuhpa ei ngiah chai nota
ano cha ei kiahpâh lia ypa ta, ao khochhih kawpa nata tlâ kawpa chata, “B..khataih lâ hmahta cha siesai thei va na.
Ei cha ypâ ngâthlâh ha aw, kei dao…”, cha ao tluta ei nahkao liata paro
ngiapa cha y chacheita khao aw vei! Ei kyhpachâ chaipa chata, “Ei dao, thadâh kawpa ta amô achhuah tyh. Na
sapa riethei tlôh ta, ei cha ypâ ngâthlâh ha aw”, tahpa ta ei ku cha patupa
ta thlah na palôh ngâ kaw ta. “K, châ
vei, khazia he su liata nâ vy?”, “B, na yna su a châ vâta ei vy”. “K.. na yna awpa su châ vei, kyhpachâ tlâh
chhao châ khao va na. AIDS…”, ei
biereipa ei patlô hlâna chata ei hmao cha na chahupa ha ta. “B, ei pahno khai ha, kheihawhpa duasu lia
rai ta aduah hra la, kyh ei cha pachâ ngâthlâh ha aw, châ chhai thei va na”.
A biereipa chata thlalôhna thiehpa nata hnabeiseihna thiehpa eina pie. Alyna vâ
chata ei mothlih rai hi thei vei, a ku cha patupa ta, “K, kyh ei cha pachâ, khataih lâ hmahta na siesai khah y..”. “Kei dao,
na kiahpâh liata ei y ngâthlâh ha aw!”.
Ei khotlyna hmâchheipa ta,
hrochhôh ta hmahchhiepa âla na ta. Keima châta khati no raita ngâchhih kawpa ta
vaw y hnolotuhpa cha dôveipa ta, a paphasai hr’aw sala, ano chata nâ paphasai
beih vei. Khizaw liata pasana chhichhih chaipa nata pasichhih chaipa â lapa ta,
thina saikao ei sao ngâhai no chhaota, ano cha ei kiahpâh liata a y ngâthlâh
haw! Thlah eina palôhna aozy chata thaphana nata hnabeiseihna thiehpa na pie
tyh ta, Thohna o liata thi daihmâpa ta ei y nozy chata, ei thlahpa pachhapa ta
a y thei n’awpa ta Bible eina reipa tyh. Ano he y leipa sala cha hro hnabeidypa
nata nôpopa ta keimasasyh ta ei hrona kha ei la syulyu ha aw. Anodeikua, sasyh
hrona alapa he Khazohpa kho lei chaipa châ ha tlôh. Chavâta, Krizyhpa ei châna
hawhta he bie he ei zyh cheingei awpa a châ. Ei pôhpa nata sapa liata pasana
chichhih kawpa a ypa heta ei hrona chhao a la thei tahpa ei pahnopasia. Ei sapa
nata thisaih zydua he na niepa ta, parao khai ha hra sala, keima liata ypa,
Khazohpa ei ngiapâna nata Zisu Krista ngiapâtuhpa ei châna deikua he cha na nie
paraopa thei beih aw vei. Chavâta, khati no hmahta keimasasyh ta ei hrona he
âla beih aw va na. He hawhpa palôhrupa ei phao theina chhâpa he khâpa hro vâta
châ vei, ei kyhpachâ chaipa nata kyh na pachâ hmeiseihtuhpa ‘K’ vâ chyu chyuh
ta a châ.
“Cause everybody hurts,
Take comfort in your friend.
Everybody hurts,
Don’t throw your hand
Oh! No don’t throw your hand
If you feel like you’re alone
No..No.. No.. You are not alone”
A vaw châ tlai na! Pasana
chichhihpa vâta daihti rei leipa ta liata thi awpa châ hr’aw sala chi aw va na.
Vâdua pachaipa hawhta a pahno tyh na ta, hro hnabeidypa ta sasyh hrona taihta
la achhuahpa ta ei y tyh. Anodeikua, ei vaw pachâ chhei haw. A thiehpa ta keima
hawhta rairuna atyh ngâhaipa hluhpi ama y tahpa pahno na ta. Sasyh hrona alapa
ta vaw thi ha mawh sala ei tovyuh awpa cha moleipazy hriena su meitipo châ
tlôh! Atanoh tawhta cha he pasana HIV/AIDS heta eina pabua khao awpa châ vei.
Moleipazy châta a hrona sôh chaipa tho Kraws liata hlâtuhpa, Zisu Krista moh
vâta ei tiah tahpa he ei pahnopasia. Keima hawhta thina saikao sao ngâhaipazy
pachha papua awpa ta keih ei chakâ bâ aw. He hmo he kyh na pachâtuhpa ‘K’ châta
ei taopa hawhta châ sala, mohropazy châta byhnâ châ awpa ta kei HIV/AIDS pasana akiahpa he keih ei chakâ
bâ aw.
Chatanachata, ei theina rakha ta
keima hawhta HIV/AIDS pasana hri akiahpazy ama thlahpa hro pachhapa ta,
hnabeidyna khaoh tawhta thaohpapuapa ta ama y thei n’awpa chata hria pathao ha
na ta. Cha hawhta su nano nanopa liata ei khiekhâ laih no chata noh kha cha ei
kyhpachâ chaipa nata kyh na pachâ hmeiseihtuhpa thina saikao, hnabeidyna khaoh
tawhta na thaohpapuatuhpa ‘K’ Office bâhpa cha a tyh na ta, hmô lei apachâsa
achhuahpa ta lâ hro tlei awpa ei chhuah no chata na vaw awsao ngâ kaw ta.
Cha rimâ cha khâpa sualuah ma a
châ aw tahpa ta ei kaw hrapa cha ei viasa, eima opa ta liata a ypa John Calvin
chata na vaw pahra ngâ kaw ta, ei kaw hrapa cha ei ramâ deita a vaw châ tahpa
vaw pahno na ta, chatanachata ei viasa John Calvin nah chata a vâ-ia nô charei
awpa ta College Vaih lâ athao ha pi ta…
Ei pahneih ha hra
~ L. Beimokhai
1. Tahmâ
la hmialia meihthâhpizy chhao,
Hiahvâ ryhraopa hawh
apai ha na;
Lôhdu nah Kei châ lyna
noh vaw chhi,
Bâlia cha-ao ta
laizaolao pi,
Saliah nawhhlyzy chhao.
Nâ ei châ
tyh hlâta,
Ei hro khala
Kali yrunô hawh angieh laih na;
Tahmâ la lôh
nâ dupa kiah liata,
Nohly chhiki
ei pahneih ha hra.
2. Lailâ
hro thâh rai angiah aw va na,
Na kiah lia lei lyna âki
thlyu tyh;
Zasâh hry lia nâ ei châ
tlyh lôhdu,
Na ngâchhihna he Kei châ
â daih,
Kyh ei cha pachâ chai.
3. Vâry
khizaw lia nâma hawhpa he,
Atyh aw va na hrozô
chhâkha lia;
Kaolâh awpa ta ei châ
tlyhpa he,
Ngiapachhi va kei
nawhhnai heta,
Chhâ palo khoh ei si.
ADONA (JUSTICE)
~ JB. Khaisia
Tahmâhlâ daihti liata ei palôh
liata a lai chaipa châ taraw ta, a rei n’awpa dâh deikua ei thai tlôh leipa, I
ta “Ei palôh ta la ei pahno thlâh taraw na,
ei pakah ta na ei reih thai vei e”, a tahpa hawh ei châpa ta ei pahno.
Huh! Adona he chyhsa tota eimâ
phahla kawpa miakha a châpa ta ei pahno. Eima râh liana heta adona hmôpa nata
pahno awpa a sôhkhiah kaw bâpa ta ei pahno. Biedopa, hmodopa nata taodopa eimâ
phahla kaw saipa ta ei pahno. Alai chaaipa tawhta a chyh chaipa taihta, a no
paw la, a no nô la â do kaw na tah awpa he eima y lalih leipa ta a lyu kaw.
Ahyma a pahno aw, ahyma a hmô aw tahpa ta, biedo leipa(bieruapa) rei zy, hmo do
leipa taozy eima riah a pha kaw saipa ta ei pahno cha maw!
Tlai chuh! India phozy Paw tahpa
ta ama aw (reih) tyhpa Mahatma Gandhi reihkah ei pasâhsa kaw tyhpa miakha cha,
ama sahdô (garden) chhôh liata, a paw ta chicheipa a pasô ngaitapa nata dao
ngaitapa cha, Mahatma Gandhi chata hawti kô 4 (kôpalih) rachhôh uhtheipa a châ
nota a tâkô chhiepa a hria tyhpa ta chhawh sao hawhta, cha cha a paw (Gandhi
paw) ta sahdô chhôh liata â hlaihlâ nota hmô ta, chicheipa a pasô ngaitapa nata
mâ ru ngaitapa a châ vâta a palôh pasanazie a reipa cha Mahatma Gandhi ta a vaw
pahno nahta cha, a paw yna lâ cha va pangai ta, a paw hnohna chata, “Ei pâ y, haipa bie reih thei va na, sahdô
chhôh liata chicheipa mâ ru kawpa, na pasô ngaitapa kha pahno leipa na ta sihna
chakhyhpa khiah ma a châ tah na ta, he ei tâkô heta ei chhawh pâ tlamaw hawhpa
a châ”, tahpa ta a paw hnohta ngiahthaina ahaw ta, cha cha a paw (Gandhi
paw) ta, a sawchapawpa ta biedopa a chhopa cha a vaw pahno nah chata, alytu ha
ta mothlih chhaota, “Pâchhie y, he
chicheipa ngôh tâkâ thyhluhpi mâ a châpa hlâta la, haipa bie reih leipa chi ta,
biedopa na reipa he ei ly via syulyupa a châ” tahpa ta â chhy cha maw.
Cha khiahta la keimo hry liana
heta Mahatma Gandhi nata a paw hawhpa he khazie tlai ma a y thei aw vâ pi tly?
Ahy nawh chhôhkha nata ahy nawh sawzy nata ahy nô nata pawzy ma adona a pasâhsa
ta a hrokhei tyhpa châ aw vâ pi bao ma? Mika 6:8- liata Abeipa Khazohpa ta a
chyhsa (Israel) zy lâta â hnawpa (tao awpa ta â hnawpa) hry ta miakha cha, Âdo
ngaitapa ta taopa he a châ tahpa eima hmô. Amosa 3:7; 5:24- zy liata chhao
adona a pachâ peimawhzie eima hmô heih hra. Cha khiahta la, keimo, Mara sawzy pi
he ngiapâtuhpa a tah tlôhpi ta Abeipa khopa nata miah âhnawpa hawhta eima
nohchareih hro he Adona hro ta eima hroh lymâ awpa châ aw vei tlyma i?
Cha khiahta la he a ry liata eima
vaw palâsapa points (duasu) tawhta zawpizy ta kheihta ma miah ama hmôna dâh
nata miah ama reina dâh a châ tahpa nata keimopa chhao pi ta eimâ hmôna dâh
nata eimâ pachâna dâh a châ vâ ma duah pachâ khoh tua suh vy.
1.
Siku-Pachutuhpazy: Keimo Siku Pachutuhpazy pi heta eima
chakaona he, Abeipa Khazohpa ta miah a raopa (miah a piepa) a châ tahpa eimâ
pahnopasia tlai ma? Eima siku kiana attendance a pha thlâh ha ma? Eima subject
– lâta siku hâtizy ta ama taopha lymâ ma? Sawhkhâ tawhta siku châta baona
(grats) eima hmôpazy â dopa ta eima hmâh lymâ ma? Khihtlâh chhituhpazy nata
zawpizy rethaipa eima châ mâh ma? Pachuna daihti (period) chhôh liata class-
chhôh liata ma eima y hluh via ma khôtho lâ ma? Eima pachuna su (khih) liata
chhôhkha ta a pahrâpa ma eima châ ma, su hropa tawhta a viapa (a pachupa) ma
eima châ thlâh ha tly? Duah a pachâ sih la,
a taopathi awpa a hneipa eima châ pathleipa a châ khiahta la bâh a taopathi bao
suh u, tahpa ei châ naoh ei.
2.
Molaipa (Officer) zy: Mara saw molaipa (Officer) eima hneipazy
hry liata ama staff- zy nata zawpizy ta ama reithaipa (thâpha ama reipa) ma a
hluh via ei ma, ama nô-upa vâ ma tahpa ei pachâ châhta, ahyzy ma ama nô-u via
chai vâ ma, khâpa vâta a nô-upa nata ama reipachhie thlâh hapa ma ama châ vâ ma
tahpa eina pachâsa pahthu kaw cha maw! Chysahpa pi he a chhâpa na a vâpa y
leipa ta cha, anô-una nata kyhchhie a reina he a y chakhyh taraw tlâ bao vei.
Staffs – zy chôta bie eimâ pahneisa tupâ hapa vâta tlyma, sôh (finance) hmâna
dâh âdo âh leipa vâta tlyma, baona piepa â do leipa vâ tlyma a châ thei hra lah
y. Chavâta, a pachâpasia ta, Abeipa khopa nata miah â hnawpa cha, Krizyhpa nata
Krizyhpa râh liata cha, eima tao cheingei awpa châ aw vei tlyma i? Abeipa ta
miah â hnawpa cha adona châ tlôh ta, chavâta adona he pasô ta, eima pasâhsa
awpa a peimawhpa ta ei pahno.
3.
Râhluhpa (Political Leaders): Marapa pi ta, ryureina eihhrâhpa ta eima
vaw sie tawhta chhituhpa (Râhluhpa) cha, Marapa chyhsazy cheingei ta ryureina
vaw siekhei ei ta, ryureina khaw lai viapa vaw hnei laih pi ta, sôh (finance)
chhao dao (hmô) hluh via hra pi ta, anodeikua a hmâ n’awpa dopa hawh deikua la
eima hmâ âh leipa a lyu kaw. Party to heta, sawhkhâna a chabapa maih ado leipa ta
reipa châ ei ta, opposition party maih he â dopa ta reipa ama châ cha maw! He
he cha a râh zawpi ta eima pahnopasia khai thlâh ha nahta ei pangiasa. Chavâta,
Mara râh liata cha â do viapa ta rei ngâ kawpa eima y hmeiseih leipa ta ei
pahno. Ruling party nata opposition party he a seitia ngâ kaw awpa ama ypa ta
ei pahno vei cha maw. Cha leipa ta, party ticket- a to (pie) lei vâta party hro
lâ ta a paihpa (a râpa) zy chhochhi he cha, âmo liata adona a y leipa châ ei
ta, ama vaw tloh hapa chhaota mietaku vaituh tlâh châ leipa ta rao ei na ta,
chavâta khatlu ta pakahpaleih athlâzipa nata bierei thaipa châ hra ei sala pazi
tlâh a châ leipa ta ei rao thlâ pyly ei. Ama pathaona dâh â do lei vâta châna
ama patu daihti lia chhao ama hmahdawpa a thyu thlyu thlyu awpa ta raona ta
chhituh châ awpa ta cha, râh nata zawpizy châta chi chhihpa ta ama châ aw tahpa
eina pachâsa kaw cha maw!
4.
Râh Zawp: Keimo, a râh (Mara râh) zawpizy pi ta
eimâ pachâpasia awpa a phapa ta ei pahno. Râhlupazy ma a molei via ei ma, râh
zawpi he maw tahpa hiahrina taopa ta a chhy awpa châ sala, Kei ta cha, “Zawpizy eima molei via”, tahpa ta ei
chhy aw. Eima râhluhpa sahlaozy he, Political field- liata amâ ngia hlâ nata
amâ ngia thaoh rachhôhzy liata cha, hrozie nôchâ liata reipachhie awpa y hraoh
tlâ veih ei tah thei’pa sai ama châ taraw. Anodeikua râh chakaona su (political
field) lâta a vaw ngia ei ta, biehneina (hmotaotheina) ama vaw to (chaba)
tawhta Ruling party liata a ypa sahlao-party unit members-zy, v/c members zy
nata party workers-zy ta, ano cha cha vote vei, âmo sahlaozy nata âmo chhôhkhazy
cha vote- tlâ veih ei, chavâta , Sawhkhâ tawhta baona, NLUP (or) SEDP- zy nata
o sa baona Housing Scheme zy nata sawhkhâ raizy liata nata contract- rai
liatazy khokhei tlâhpa châ veih ei tahpa ta eima leih (report) ngâpa ei palyusa
kaw. Chavâta rahluhpa palôh pathaih kawpazy pachâna pha kawpa nata â chhuahna
pha kawpazy cha, keimo, zawpizy ta ano leipa (a mâ chhuah leipa) lâta eima
pataosa hapa a lyu kaw. Chavâta hmodopa tao awpazy-nôhmei hârapa nata khihsa
riethei viapazy ta ama to (hmô) awpa ama to (hmô) thei leina chhâpa he a tlâhpipa
ta, râhluhpazy pha leipa hlâta cha keimo zawpizy pha leina vâta a châpa ta ei
pahno. Chavâta eima râh liana heta adona heta khotalai mâh tlai vei tahpa â
lâpasia kawpa ta ei pahno.
5.
Awnanopa lâta chhituhpazy: Awnanopa zawpi chôchâh he cha râh zawpizy
chôchâh eima rei hapa kha zâ hly (angiapâ) thlâh ha sih la a phapa ta ei pahno.
Tahmâ liata ei rei khohpa deikua cha, Pastors- zy nata Awnanopa Machâ zy,
Khichhôh Machâ zy nata Py (Fellowship Deptt) zy chhituhpa sahlaozy he a châ via
chai aw. Keimo Awnanopa liata luhpa (Chhituhpa) zy hry liana chhao heta adona
(justice) he a y lalih leipa a lyu kaw. Eima mopakha chyu he eimâ mohpasia via
awpa nata a taopathi awpa a hneipazy pi ta, eimâ taopathi awpa ph’aw khiah maw
ei tah cha maw! Biatuhpa Pastorszy ta ama bia liata chhôhkha ta y (pahrâ) lalih
khao pi va, Siku pachutuhpa Awnano Machâ nata Khichhôh Machâ pi ta eima pachuna
khih liata y (pahrâ) lalih leipa hluh kaw heih pi tah thlâh ha ta, chavâta adona
he eima râh lia heta la khotalai tlai ei vei aw ei ta cha maw.
Adona
(Justice) chôchâh varo tlai (lô eih châlâ lei) ta vaw reih haw pi ta, Greek
chyhsa sopa, Plato ta cha,’ “Adona he
Politics-liata cha âbei chai awpa a châ”, a tah pâ ngâpa a vaw châ. Keimo
he zaw, Plato reipa he eimâ hly khei thei suah luah aw vâ ma i? Thokha ta he ei
châpaw (Article) ropa heta ama hro a chakie h’awpa a châ khiahta la, ahao kaw
aw ei ta, “anozy bao hrapa ta he hawhpa bie a roh hrapa he’’ ama tah hôlô hra
aw tahpa ei pangiasa. He châpaw a rohtuhpa heta cha ahyzy palysa n’awpa tlyma,
ahyzy tahchakia n’awpa ta a rohpa châ leipa na ta, chysa to pha chyu n’awpa kâh
châ aw vei mâ tahpa vâta a rohpa tlao ei châ hri tahpa pahnokhei awpa ei kho
chaipa a châ. Biedopa (Adona) nata adyhna cha pasô teh u-(Zak.8:16-18).
Khazohpa ta hmeiseihna a khoh tahpa my kh’ei suh u (Hlazy 51:6,10;ZH 4:23-24)
A chhâ chaina liata ei rei khoh
kawpa cha, he châpaw (article) ei roh chhâpa he Mara sawzy maoh a paphyuhsa
awpa ei khohpa vâta châ leipa ta, mo pakha panozy chhâ ta kâh phahnaikhei ei
sala tahpa khopasana vâta a châ tahpa pahnokhei awpa ei kho chaipa tlao a châ.
Ei
châ ly kaw
Mara reih rozie dopa
Kao
(m) : Âteih amâ kao
(verb)
Kao
(r) : Chavah kao
ama sao (verb)
Kaoh
(d) : He vao he a kaoh kaw (adj)
Kai
(m) : A kai kai
(a ngiahly) a pasa (noun)
Kai
(r) :
A phei a kai (noun)
Kaih
(d) : Mei nata kaih
(noun)
Kei
(m) : Thlalâ a kei
(verb)
Kei
(r) :
Awhtachhih a kei (adj)
Keih
(d) : A keih a seih (noun)
Kua
(m) : Vaw kua ha mah y (verb)
Kua(r) :
A chakua
kaw
Kuah
(d) : A kuah a seih kaw (noun)
Lyu
(m) : Lyu lâ a sie (verb)
Lyu
(r) :
Amâ lyu
kaw (adj)
Lyuh
(d) : Lyuh eina tuah (Noun), Lyuh
a châ (Noun)
Lei
(m) :
Alei
liata â duah (noun)
Lei(r) :
Eima vao a lei, pihsi a lei (adj)
Leih
(d) : Ti a leih,
Thopi â leih (verb)
Mao
(m) : Mao va chi (verb)
Mao
(r) : Amao ta hnorâh ama nô (noun)
Maoh
(d) : A maoh kaw (Hmo my thaipa)
(adj), He poh he a maoh kaw (adj)
MARALAND POLITICS
~ Thylua Hlychho,
ECM Vaih Siaha.
Biehmia : Mara
râh liata Politics ei hmôna dâh he duah vaw reih tua sa. Politics heta zawpi
maniah a pabua kaw. Politics châ leipa he politics hawhta pachâpa ta eima
buakheipa a hluh kawpa ta ei pahno. Politics cha ativyna nata hmahsiena a
tlôkhei awpa hawhta ei pachâ nota Politics heta eima palôhrupa (Moral) maniah
parao ta, a nao kawpa ta hneirôh theina hawhta hmô pi ta, chavâta eima thathi
khai haw. A noh hlao ta raihria khoh khao leipa pi ta, contract ta raihria awpa
eima khoh khai haw. Politics vâta abaibâ leipa ta hmia ahao khai ha pi ta,
apakhy khona taih a lei khai ha he zaw! Khazohpa ta Covid-19 (Coronavirus)
hmâpa ta eima achhyna-o zy he a khawpa châ thlâh ha vei ma? Eima Politics he
Thâtihpha nahta âhmie leipa a hluh tu haw, pakhâta ta a pachâpasia tua ei suh
u. Politics dopa hmâpa ta Maraland Politics he siekhei achhuah tua ei suh u. Adona,
ngâchhihna nata pathaihna hneipa ta Abeipa china chôta Maraland Politics he siekhei
ei suh u.
“Politics” tahpa reikah he Greek reih châ
ta, “Polis” tahpa tawhta lapa châ ta, a yzie cha “Khihpi” (City) tahna a châ.
Zâkhano Greek abeina râh âduana daihti liata cha khihpi sâ kha ta ryureina
eihrâhpa hneipa ta a mohôh ei ta, cha hawhta a mohôhna cha “Politics” ama tahpa
a châ. Cha hawhpa khihpi liana chata ryureina phapa a y khiahta cha a chhôh
liata a pahrâpa chyhsazy châta abohna, niebaw liata ativyna, apôhkhana nata
thlalôhna a châ. Atahmâ cha khihpi sâkha
châ ngâlâh ta hmâh khao leipa ei ta, râh kha amohôhna châta Politics he hmâpa a
châ ha bâ.Chatanachata Politics ta âchhuah chaipa cha râh nata pho hmahsiena,
niebaw liata ativyna, chyhsa châta abohna nata thlalôhnazy a châ. Cha hawhna chata Maraland Politics chhao a
châ hra awpa a byuh. Politics dopa a y khiahta la Mara râh liata chyhsa a ypazy
pi he apôhkha aw pi ta, kyh a pachâ aw pi ta, kyh to liata hmahsiepa ta, eimâ
tivy aw tahna a châ. Maraland Politics ta âchhuahpa hluhpi y thei aw ta, châhrasala
ei pachâ peimawh viapa thokha deita ei reih aw.
1. Ryureina phapa :
Khazohpa ngiachhiena eima topa rônah kawpa cha Mara Autonomous District
Council eima hneipa he a châ. MADC heta
ryureina nata biehneina, Semi- Government hneipa châ pi ta, keimo ta dâh a taopa
ta, sasyh ryu a rei theipa eima châ. MADC
chhôh liata ryureina he a pha ma?
Ryureina phapa a y thei n’awpa ta Ryureihtuh phapa hnei byuh ta, Ryureihtuh
phapa chata a Vision hneipazy hlaopatloh awpa ta Plan tao ta, a chhâna taihta a
hria pazi tyh. MADC heta a Golden Jubilee (1972- 2022) tlô daihmâ ha ta, kô –
50 daihmâ eima vaw sie hana liata ryureina kha a pha ma? A siezie a châ thai
tlyma? Râh châta hmo phapa pachâna kyh liata Ruling Party nata Opposition Party
ta pachâ khoh ei sala, ama bie pathlupa cha Ruling Party a châpa maihta hmahla/hria tyh ei
sala, pha thlâh ha vei tly ma?Ryureina phapa châ sala e.g. K-T road (Kaochao -
Tôkalô) he lâthlôh pha kawpa a châ bâ nahta ei pangiasa. Cha hawhna hra chata
Ryureina phapa châ sala Palâ by nata Salyu by liata leipaliezy he a pitloh khai
bâ aw. Eima râh ta Ryureina phapa eimâ ngiah, Maraland Politics ta Ryureina
phapa hnei awpa he â chhuah chaipa miakha châ thei sala ei tah kaw.
2. Niebaw liata ativyna :
Maraland Politics ta khâchâ â nua heih awpa cha Niebaw liata ativyna he
a châ. Politics liata pahâh kaw ta, Niebaw liata ativyna a pachâ peimawh leipa
cha Maraland Politics liata a failed tahna a châ. Eima râh luhpazy nata
Politicianzy ta cha eima râh niebaw liata eimâ tivy thei n’awpa he thata pachâ
peimawh ta hmah ama la awpa a byuh. Hmah ama vaw la chiehpazy mopa ta ativy mâh
ma pi, pachâna thiehpa hneipa ta hmah la awpa a byuh hmeiseihpa ta â lâ.
1). Leipalie : Eima râh liata
leipalie a ypazy ; Palâ by, Salyu by nata su hropazy he sâh hluh via papua thei
awpa ta thata hmah lapa châ sala a pha aw. Mara râh liata leipalie theina su he
Hac. 4,284 y ta, cha liata Hac.495 ngâlâh he paliepa a châ. Leipalie su eima hneipa zydua he eima palie
khai tita cha niebaw liata eimâ tivy via cheingei aw. Leipaliezy tawhna heta
sâh dei châ leipa ta âhmie hluhpi papua thei awpa ta hmahlapa châ sala, su
hropa lâ tawhta âhmie chi nanopazy la byuh khao aw vei.
2). Sahroh pasana :
Bible liata nietluana chi no peimawh kawpa eima pahnopa cha lyu/leipalie
taopa nata sahroh pasapa he a châ. Sahroh pasana he nietluana phapa nata
hneirôh theina a châ. Cha nota eima râh liata sahroh eima pasana dâh he pachâ
tua u, eima hmahlana dâh he adidua kaw, hneirôh cha rei lei, eimâ ngiahpa châ
chhao dâdei ta eima hnei leipa he! Biehneituhpazy ta tha viata hmah maniah lapa
ei sala, plan pha kawpa taopa ta hlaotloh cheingei achhuah sih la a pha aw.
3). Sahdô taona :
Ei pahno chhei leipa khiahta la, eima râh liata sahdô taopa, nietluana châta
a hmâhpa, sadô pitlohpa a hneipa ama ypa tlai ei pahno vei cha maw! Sahdô a
taopa thokhazy pakah tawhta ei bie theipa cha, “Eima chicheipazy cha ama paru khai haw, sahdô tao hoh khao va na”
ama tah. Chyhsa sahdô liata chicheipazy
paru tyh ta a pakah pahâh kawpa eima hluh kaw chy ei aw. Ama paru khita, paru
awpa chhao â daih leipa sahdô eima taopa a châ he maw, paru tiah lei awpa sahdô
tao ei sih la, eimâ tivy thlâh ha aw. Sahdô he chi no ta reih ei sih la : o sahdô
nata râh sahdô hnei theipa a châ. Eima râh liata khih hluhpi liata o sahdô tao
leipa ama hluh kaw. Yzie hnei kawpa ta o
sahdô taopa châ sala, atâhmâhlâ thaina hmâpa ta eima tao khiahta la chhôhkha
peimawhpa vâro tlai eima hria papua thlâh ha aw. Râh sahdô (lyurâhpa sahdô) chhao yzie hnei
kawpa ta atahmâhlâ thaina hmâpa ta tao ei sih la, pamosana ta Rubber, Kuvâ,
Siathlu, Ramawh, Oil palm, Grape, Iaso, etc. zy taona châta sahdô tao ei sih
la, kô 10 khô lâ cha niebaw liata eimâ tivy thlâh ha aw.
3. Education (Achuna) : Maraland Politics ta âchhuah heih awpa cha
Education he a châ. Education cha “All round development” tahpa châ ta, kyh
to liata eima hmahsie thei n’awpa ta Education he eima pachâ peimawh kaw awpa a
châ. Eima râh nata pho he asosâh awpa
eima khoh hmeiseihpa a châ khiahta la eima sawhkhâ liata biehneituhpazy ta
Education he pachâ peimawh ei sala, a pha thei chaipa ta ama mohôh awpa a byuh.
1). Student : Râh hmahsiepa nata
asosâhpa maihta hawti pachâ peimawhna ama hnei tyh. Khazohpa bie ta, “Sawnawhzy he ABEIPA tawhtapa eima ryuto châ
ei ta, sathei he a lymâ maniah a piepa a châ” tahpa a châ. Hawtizy
(students) sôhzie nata peimawhzie he eima pahnopasia awpa a byuh kaw. Studentzy
he mylâ hânoh liata maniah deichhytuhpa nata eima râh chhihthatuh awpazy ama
châ. Chavâta eima sawnahzy he ochhôh tawhta school taihta mohôhna pha chaipa
pie ta, eima pachu awpa a byuh. Atahmâ ta ama duahmo he cha a mohta ta py a
pasiepa, thai tlôh leipa ama hluh kaw.
Chahawh penawhzy cha achuna liata hlaotloh lei, ku raihria hoh khao lei,
chhôhkha nata khitlâh châta atymâna deita ama tlôkhei thlâh haw. A yzie dopa
cha âmo molei vâ châ leipa ta, nô & paw nata Pachutuhpazy mohôh pha lei vâ
nata pachu pha lei vâ a châ.
2). School building :
Sawhkhâ ta School o nata a compound y n’awpa dâh liata a kho pahâh kaw
ta, studentzy châta a pha awpa pachâ ta, school o hmo hnei pha leipa cha school
padua pasaih vei. Châhrasala, atahmâ ta school o hluh via syulyu yna cha
studentzy laiseih n’awpa châta pha tiarâh vei. Sawhkhâ dôvei pi ta, âryhpaoh
leina chôta school o eima sa thlâh haw. Eima râh liata school he hluh kaw ta,
pachyh via ei sih la, su phapa nata compound pha kawpa liata school o padua ei sih
la, pha via vei mâ? Hawtizy pachâ peimawhna hnei viapa ta school o padua suh u.
3). Teacher : Eima ryuto sôhpa,
eima sawnahzy pachu ta, mohôhtuh awpa cha sawhkhâ ta â hnawpa hawhta Teacher
Qualified-pa tlai châ ei sala, a thai leipa nata a pahâh leipazy cha la leipa
châ sala a pha chai. Department hropazy liata rai a hriapazy nahta a lyu veih
ei, Teacherzy cha chyhsa mohôhna rai a hriapa châ ei ta, ama peimawh via syulyu.Chavâta
Teacher lana kyh liata chhôhkhapa a châ vâta khokhei ta, la thlâh ha awpa châ
vei, a thaipa tlai, qualified-pa cheingei la awpa a châ. Teacherzy cha eima râh
nata pho â pahniehna lôbô ama châ tahpa my khah ei suh u.Mara râh liata Teacher
hmiatuapazy cha Pachutuhpa, Dawhty, Missionary nata Ryureihtuhpa hawhta pachâpa
ama châ. Atanoh ta eima Teacherzy duahmo deikua cha thata ânano ta, ama
zachhihna nata sôhna thata ama pahlei haw. Maraland Politics a vaw hlaotloh
thei n’awpa ta eima râh liata Teacherzy ta phahnaingiahna thiehpa hneipa ta
school ama mohôh awpa a byuh hmeiseih.
Conclusion :
Maraland Politics cha Ryureina phapa hnei awpa, Niebaw liata ativy awpa
nata Education phapa hnei awpa he âchhuah chaipa a châ. Party he Politics châ leipa
ta, party cha Politics hmo chhuahpa hlaopatloh n’awpa chhaichhi deita a châ.
Party he a pha chaipa y thai vei, eima râh luhpa nata politicianzy chhaota ama
châta ryhpaoh nata pha via ama tahna daihti liata party hropa lâ amâ palie
thlâh ha tyh, zawpi châta noraih âchhih
kaw. Cha nota vote- 1 ta a hneipa pi ta, hiakha lâ, hiakha lâ a palie pi ta,
mohzy a parosa pi ta, News lia taihta paphuahsa pi ta, eima right eima zuah
tahpa pahno leipa pi ta, a pei chaimâh. Maraland Politics a châ leipa liata
thata eima bua tyh bao. Politics dopa tlâ reih thlâh ha leipa pi ta, Election
no maihta thata a reipachhie tyh pi ta, palôhrupa riethei âchhih chaimâh.
Atahmâ tawhla, Politics dopa apachu ei sih la, Politics dopa pahnopasiapa ta,
eima râh châta taotheina eima hneipa chyu hmâpa ta eima râh he paduapathi ei
suh vy.
MO LUH KYHCHHI LIATA SAWHLÂKIA
~ Laicho Nôtlia
Mara râh liata eima mohnô- mahpaw daihti liana kha Khazohpa hmeiseih he vaw pahno mâh leipa ei ta. Anodeikua cha chyhsa
hrona kyh liata biehneituhpa nata byhnâ pietuhpa he cha a y nahta khâchâ amâ
ngiapâ heih tlôh. Chyhsa thlahpa chhao a y tahpa cha ama pahnopasia heih kaw tlôh.
Thi tawhta thlahpa y zia n’awpa chhao ama palôh liata pachâna i ngâsâpa chhao
ama hnei. He vâta ama phôryhpa/ryphôhpa (tradition) liata lyurâhhripa he
khazohpa hawhta amâ vaw pyhpa a châ. Chavâta lyurâhhripa he palôh patlâh ta,
panaopapâ awpa he ama hro chhôh châta nata ama thi khôlâ châta peimawh chaipa
ta ama pachâpa a châ. Eima Khazohpa hmeiseih he vih vih ama vaw pahno daihmâ. A
thlapuhpa(nohpa) ta cha ama vaw pahno
hra.
Ama khih nata râh pabohsa awpa kyh
liata cha, ama hro nata thisaih chhao sokhâh ngâhpa ama châ. Sôh natah thih
vâta hrâ chhao cha ama sie tyh. Hrâsie nota ama patupa chyhsa cha sei châta
hmâh ei ta, moluh ama lapa chhao khih lâ ama phaoh lymâ. Ama phôryhpa liata
momanôh thietuhpa he ziechhôh veih ei. Ziehchhôhpa cha rei lei, nohhâh yna nata
zachhihna sâkha hawhta tlao ama pachâ. He vâta hrâ ama sie nota moluh ama
phaopa cha ama ia lymâ. Ama iana chhâ he kao no y ta-kao khana cha, ama thiehpa
thlahpa sawh ta a kiah lei n’awpa châ ta, kao nona liata a thietuhpa thi tita a
thiepa thlahpa kha sei ta a y lymâ n’awpa chahnao pa-ina châta a châ. Moluh
latuhpa nata a viasazy khata mo luh kha sawhlâkiapa ta lâ chahlô ei ta, mo luh
pakah liata sa natahlao ama tu pâ hra. He he mohnaona pamosana chi kha hawh a
châ.
Moluh iana lia heta lâpa chi thôh
y ta, Sawhlâkia, Chhôhchhipa natah Dawhlâkia zy a châ. Moluh lahtuhpa kha
Sawhlâkia liata hmia a sah ta chysia pha chaipa â tobi awpa a châ Meithei apia
aw ta, a hnôh lâta a viasa sahlao ta pazi aw ta, a ku liata vainâh â chaba pâ awpa a châ. A hnôhlâ ta a viasa sahlao ta pazi
aw ei ta, viahdawh-viahkhoh etc. a chabapa ta ama pazi aw. He hawhta ama lâ no
heta chanônahzy ta sahhma sâhti ama pakah liata ama tu pâ laih aw. Moluh he ei
thôh ama lâ chahlô tawhta amâ pahâ chy aw. Chhôhchhipa lâ chhao he Sawhlâkia
hawh khata mo luh ama lâ chahlô hra. Dawhlakia lâ deikua cha bâh anano ta. A
tyuhpachhohpa ta moluh kha chadô ei ta uphawh hawhta â cho ta, a cho laih ei ta
moluh kha ama lâ chadô hra. Dawhlâkia lâ he cha riethei â chhih pâ kaw. Aviapahchaipa
ta Chhôhchhipa lâ nata Dawhlâkia lâ he Chapi kaokâh liata lâh via chai ei ta,
Sawhlâ ama kiah khiahta cha Chhôhchhipa nata Dawhlâkia he ama pazao pâ ngiathia
a byuh tyh.
Mo luh ia khai a mylâpa heta ahyhmah
ta khô ama zoh awpa châ leipa ta, a
hânoh (a mylâ heihpa) pa liata moluh latuhpa khata vao thie aw ta, vao thi
khata a ku phiephuh â si aw. He heta a thipa khata a thietuhpa hmia siah thai
khao aw vei ama tah. He moluh ama ia chhôh liata moluh latuhpa kha a lahpinô
hnoh â zia awpa châ vei.
Tlôsaih nata Zyhno kao liata moluh kha khih angia kheipa zieh hlei leipa
ei ta. Châhrasala Hawthai nata Sabyh kaokâh liata cha moluh kha khih chhôh a
ngia khei leipa ei ta hawka liata, Pazi tho ama bôpa liata tlao ama chaluah.
Thokha heih cha, mo luh ama tawh (chaluah)
pa, luh chôta liata, i luh ama tawh pâ heih. He heta a pamosapa cha a thipa
sawh ta a thietuhpa a kia lei n’awpa a châ. I luh ama tawhpa khata, a thipa
thlahpa kha nga tyh ta, he vâta sawh a kiah thei vei, ama tah.
He iana kyhchhi (ceremony) a chhâ
tawhta Sawhlâkia lâna liata paropasyupa a tôtuhpa zydua chhao kha mo luh
latuhpa o liata noh 5 (noh pangawh) chhôh amâ hraikhôh awpa a châ. Noh
6(nohcharu) a châ nahta, moluh latuhpa cha mydi ta thyu aw ta vahtiepa â hnia
chaipa liata angai â si awpa a châ. A ngai a si khai ta o lâ a vaw ngia nahta,
noh 5 (pangawh) chhôh â khôkhih kheipa viasazy chhaota tlyhmia liata a sieh tho
ama bôhpa kha patu chyu aw ei ta moluh latuhpa khata, “Tahmâ cha chyhsa ei
thiepa thlahpa cha a pua haw, a sie haw”, tahpa ta awh ei ta, moluh iana cha a
chhâ pâ haw.
Zâkhano cha Sawhlâkia he, chapaw
saita ama kiah, chanô ta Sawahlâ kiah beih veih ei.
(Source: The Lakhers)
LYUVA KHUTLA
~ T.A. Chhôhu
Marapa ta apalypa-uasana daihti a
hmâ tyhpa Lyuva Khutla he thyutliapazy ta ama hmia pahnona rei tu vei. Machâ
viapa reina dâh ta he daihti he rai hrâhpa lyuva-thotu patlô khai ha ei ta,
lyurao â daih hlâta amâ hmâ tyhpa hawhta reipa a châ (Lyurao khai tawhta he cha
rai hropa, chichei awpa, chhâmeih tupa zy, chichei-bialo hropazy ama pabuna
daihti châ ta, lyurai â pazao lymâ heih). Amâ hmâna dâh tlâhpipa chhao nie nata
do kyhchhina nata PAKHUPI ODÔH LÂ ta amâ hmâh via chaipa hawhta reipa a châ
hra. A hmâh parei kaw tyh ei ta, CHA-YPI tah ei ta, haosai lôhlia ama paphasa
kaw.
Lyuva Khutla he, he arohtuhpa (TA.
Chhôhu) ta thata a vaw pachâ. Ano he tlaikao nah ku rônahpa Chapchar Kut liata
Committee Member zy a vaw châ laihna zawhzi ta ama ku hmâpa he uahvana thata a
vaw hnei. He zawhzi ta Marapa chhaota ama hnei hra nahta pangiasana khâchâ a
hnei. A pahno chhôhpa cha, Pakhupi Odôh lâ nata ama tao dâhzy machâ nah
biereipa tlâ châ tlôh ta, cha patuapaluana zawhzi ta Siaha liata machâ ngâ
viapazy a vaw saohiah ta, â saohiah penawhzy cha H. Mawlo (Mawlo Hnaihly) nata
HC. Riatli (Riatli Hlychho) zy ama châ. H. Mawlo heta Lyuva Khutla chôchâh reih
hluh leipa ta, Lôtia (Lungtian) khih liata Beibei-khohchei a thyudyu nota â
hlaopa thâti reih ta, pha a tahzie nata niedo a phana zy, haosai a phana zy
thata a pahripaziah. Nahthlietuhpa chhao heta nahthlie pha tah ta, a mo chhao
vi vei. A nahthlie pahâ tu vâta â chhuah chaipa Lyuva Khutla thâtih hmâchhâh
hiahri hluh khao vei.
HC. Riatli (Thakô paw tahpa ta
pahno viapa a châ hra) ta ama hmâna tlâhpipa reih ta, ano he Awnano Machâ a châ
vâ ma a châ tly, a haosai phana lâchhâh reih hluh leipa ta, hla thokha a
reihpapua. He arohtuhpa heta hiahrina a taopa cha, “Tlaikao nahta Chapchar Kut
zy, Mim Kut zy, Pawl Kut zy hnei ei ta, Mara nah chhaota ama hnei hr’aw vei
mâ?” tahpa a châ. Â chhyna cha, “Hnei ma pi,” tahpa a châ. A mianona ta, “Cha
khiahta la Biehrai liata chithieh ku zy, sâhhria ku zy y tlôh?,” tahpa châ heih
ta, â chhyna cha, “Pahno na, he he la Biehrai liata arohpa châ ha ta, khizaw lâ
liata Marapa ta ‘KU’ hnei ma pi,” tahpa ta â chhy. Lyuva Khutla ama hmâna dâh
nata Pakhupi via penawh ozy dôh laihpa ta sa (Vao thawpa) ama pathiesa laihpazy
a pahripaziah.
MARA
THYUTLIA PY NATA LYUVA KHUTLA
Mara Thytlia Py chhihthatuhpa nata
Thyutliapazy hry liata he Lyuva Khutla ahmâ hra awpa kho kawna vaw lai lymâ ta,
he hawhpa hlâno Marapa taozie deichhy awpa nata cheihchalo awpa he MTP
achhuahna liata â hlao hrapa a châna hawhta, 8th MTP General Conference Amôbyu (B), Dt.
27.01.1987 liata Official Agenda ta taopa châ ta, lôraoh kawpa ta apypa nata
pathlupa a châ. He kô (1987) liata ahmâ thei leipa châ ta, a kô heihpa 9th MTP General Conference Indoor Stadium, Siaha
liata pathlu chaneipa a châ. Ahmâ n’awpa daihti chhao 5th March (Pamih thlâpâ târi noh 5) châ sala tahpa
châ ta, he raohpa ta Lâdawhdai chhao 15th September (Thlarâh) târi noh 15 liata ahmâpa
châ hra mawh sy, tahpa a châ.
He hawhta MTP General HQ ta a vaw
pathlu tawhta cha ngiaroh kawna chôta nata rairuna hluhpi chatôhpa ta kô 1988
liata Siaha Vaihpi Tlyliah liata ahmâ tua chaipa a vaw châ. He kô (1988) tawhta
ahmâh pathaopa ta kô 1989 nata kô 1990 taihta ahmâ pazaopa a châ. A hmâna dâh
liata deikua palôhtlâh a chhih tu hlei vei. MTP pachhuahpanohpa châ ta, sôh
lâchhâh ta rairuna zy thata y ta, zawpi vâtlâh nata MTP Member zy cheingei
chhao ahlaopa ama chyh kaw. “Chi hropazy hmiakô liata noza eima tla tlamaw na
aw,” tahpa reihkah he MTP chhihthatuh penawh tawhta a pua hluh kaw. A hmâna dâh
tlâhpipa cha pho lâ (Sawlakia nata Awhkhypa lâ) zy pamosapa nata hlasanazy châ
via chai ta, chanô laihsa atobina (Cultural Dress) pha viapazy atlyna hneipa a
châ hra. Lyuva Khutla ahmâ nawpa dâh patohpatiatuh penawh he MTP HQ chhihthatuh
penawh tawhta raopa châ ei ta, kô 1990 liata ahmânapa liata Chairman châta Puhpa T.A. Chhôhu raopa châ
ta, he kô lia heta ahlao penawh nata tovyuh hnei penawh hnohta Certificate
chhao taopa châ ta, pie papuapa a châ hra. He he ama tovyuh chyu aphapa ta ama
patlô theipa vâta alykheina a châ nota a heihpa liata thapi ama phia via thei
n’awpa ta nata mohropa ahlao hoh lila lei penawhzy châta pahaona a châ awpa
hnabeiseihna chôta taopa nata piepa a châ hra (Ano, Organizing Chairman chhao
he Certificate adaotuhpa hry liata â hlao hra).
Certificate cha he hawhta taopa a
châ:
LYUVA KHUTLA
(FESTIVAL)
1990
CERTIFICATE OF APPRECIATION
This Certificate is awarded to
Shri / Smt. __________________________ in appreciation of his / her time
performance in the Lyuva Khutla Festival held on 5th March 1990 at Siaha field.
(MTP Emblem)
(Pahmôpi azaw ngâpa)
Sd/-
on 05.03.1990
(T.A.CHHOHU) Sd/- Pachi Hlychho,
Chairman, President,
Lyuva
Khutla Festival, MTP (Hqrs) Siaha.
Note:
Xerox copy chathi pâpa a châ.
MTP Member phahnaingiah viapa nata
nôpaw palôhhâh viapazy ta he Lyuva Khutla he pasô via ei ta, zawpi-vâtlâh lâ
tawhta thathyu kawpa ta ahmâkheina y leipa ta, hâti nah chhochhi mohtuhpa pakha
pano ngâlâh hmô’pa ama y. He daihti nota MTP chhihthatuhpazy palôh pasasa kawpa
cha, chi hropa ta ama cha-ypi (KUT) amâ hmâna liata Marapasaw thathyu kawpa ta
ahlao ta, Lyuva Khutla liata ahlao hoh tlôh leipa ama ypa he a châ. MTP
chhihthatuhpazy ta hnabeidy leipa ta he cha-ypi ahmâ pazao n’awpa chôchâh liata
thata tei ei ta, ama palôh liata MADC chhihthatuh penawh ahlao (Participate)
hrapa ta hlaotlohna a y nahta pangiasana nata hnabeiseihna ama hneipa vâta MADC
nôpaw penawh nata chhihthatuh penawhzy asaohiah pathaopa a châ.
Daihti vâro tlai ahmâ pazao leipa
ta a y tawhta, târi noh 10 Hmypi, kô 1997 noh ta Organizing Committee paduapa
ta a daihti raopa târi no 5 Pamih, 1997 liata MADC nôpaw penawh Puhpa K.
Paichhô, CEM nata Puhpa TT. Vakhu, EM (Art & Culture) zy chhaota thathyu
kawpa ta ahmâ pazao heihpa a châ.
He Lyuva Khutla noh 5th he MADC ta a ry liata Department zy châta
cha-y noh (Holiday) ta phuah sala tahpa khona a y vâta, MTP HQ nôpawpazy ta
MADC nôpaw penawhzy asaohiahpa ta Holiday ta phuahpa a vaw châ haw.
He kô tawhta MADC nôpawpazy nata
MTP HQ ryhraona hawhta yzie hnei kawpa ta ahmâ pazao lymâpa châ ta, he
arohtuhpa cheingei chhao nôpaw penawh khokheina ta kô 2014 ahmâna liata
Chairman ta raopa a châ hra (A Chairman tua chaina tawhta kô 24-na liata).
Source: Board of Mara Literature, MADC, Siaha.
Comments
Post a Comment