Editorial
Eima reih chiehpa nata eima pahno chyupa hawhta
Covid-19 ta khizaw patypamâ ngaita ta, atakô Christmas chhao kô hro hawhta eimâ
hmâh thei awpa pangiasa chhao achhih leipa ta, palôh y â chhih ngaita.
Anodeikua kheihawhpa duasu lia raita aduah hr’ei sih
la, Achhyna o liata apakhypa ta eimâ hmâh thei leipa a vaw châ hapa chhaota,
eima pathipalôh liata Bei Zisu cha papihsa chanei heih ei sih la, eima palôh
chhao ano châta pahypa ta, pathipalôh hmeiseihpa ta apihna he eima o chhôh chyu
nata eima palôh tlokhuh ta eimâ ly khiahta la, kô hro zydua hlâta eimâ hmâh pha
chai kô chhao a vaw châ thei mâ tâ.
Kô hro ta ziza hiahza pha kawpa ry liata haosai kawpa
ta ochaki chabâ liata eimâ hmâh tyhpazy kha atakô cha pathleih khai haw sih la,
Covid -19 vâta viasazy nahta apazipa ta, khiliah awhsâhpa ta eimâ hmâh thei
leipa he rypaohna chalei thaipa ta, eima mo pakha chyu nata Zisu Krista eimâ
hniana kô vaw châ sala, kô a sie chiehpa zydua hlâta Christmas eimâ hmâ pha
chai kô vaw châ sala tahpa eimâ khokhei chyu.
Kô thaona tawhta eima daihti hmâ chiehpazy saichanei
chyu heih ei sih la, thla 11 a sie hapa liana khata Zisu Krista, eima moleina
chatlai awpa ta alei liata chyhsapa hawhta a vaw pihpa châta daihti khazie
tlaima eima vaw pie hra tahpazy saipalie ei sih la, a châta eima daihti nata
pachânazy eima vaw pie thei leipa a châ nota a pina noh alyna châta niedona
nata haosaipa ta eimâ hmâ thlu pâ lao tyhpa hela Zisu palôh eima pasasa kaw tyh
aw.
Chavâta atakô he la eima hroparohpa zydua siesai khai
h’aw sih la, eima palôh, eima pôhpa, eima daihti zydua Birthday a hneituhpa
Zisu Krista châta hlâ khaina chôta Christmas lypa nata thaphapa ta ahmâh chyu
awpa ta khokheina eimâ hlâ chyu.
Châbu rei hluhpa
phana nata peimawhna
~ VL. Thakima Chozah
Biehmia
Râh hmahsiepa nata asosâhpazy he
pakhâta ta eima mopa a châ khiahta la chârei nata ro apapeimawhsapa chi nata
phozy ama châ lymâ. Châ rohpa tahpa heta châbu,
hla, dramma, essay, fiction, article, etc. zydua he a pahly khai. Châ
rohpazy heta chyhsapa hro taopathi thei ta, lâthlôh dopa chhao maniah a pahmôsa
tyh. Reih, chi nata pho a pabohsatuh chaipa a châ hleikhô ta râh hmahsiena
thaby chaipa nata âpahniehna liahmari chaipa chhao a châ. He lâchhâh aheihpa ta
châbu reih hluhpa phana nata peimawhna lâchhâh roh eimâ chhuah tua aw.
Châbu reipa peimawhna
Pawpi sahdô angia ngaitapa nata
châbu he ama vaw pakho pâ tyh. Châbu chhôh liata cha bie nata hla pha ngaitapa
zy, hmo no-âhchhihpa thâtih zy, hmo rônah kawpa thâtih zy, chyhsazy ta ama hro ta
hmo amâ tyh chiehpa thâtih ama sopakhypa zy, pahnona nata sona bie hluhpizy
nata thâtih chi nano nanopazy sopakhyna nata ypakhyna su a châpa vâta pawpi sahdô
angia ngaitapa nahta he ama vaw pakho pâ tyhpa a châ.
Chyhsa sopa nata athaipa eima
tahpa nahzy he châbu a reih hluhpa nata a hmâ phahnaipa chyhsa châ ei ta, ama
nohto hro liata alyna ama hmô tyh. Châbu a reih hluhpa chyhsazy ta ama châbu
reipazy tawhta ama hro châta pha awpa - alyna nata thaphana zy, palôhrupa
thapathyusana zy, pachuna nata hmo pahnona hnawh châta ama hmâh hleikhô ta, ama
chyhsa chyhsa châna liata nôchâphana lâta achhihtuh awpa châtazy chhao ama hmâh
hra. Chyhsa châthaipa, philosophers nata
Scientists nahzy chhaota châbu he amâ
chuna nata hmo taona liata ama hlaotlohna thaby chaipa a châzie ama rei chyu
hra. Nuclear Scientist rônahpa, India
râh President chhao a vaw châ chiehpa Dr A P J Abdul Kalam ta cha, “Châbu he pathlatuhpazy ryusôhpazy hawh tlupo
ta hmosôhpa a châ” a vaw tah.
Châbu he eima viasa phapa,
ngâchhihpa nata chhihtuh phapa a châ. Eima pahrâna khizaw he aki leina râh châ
ha ta, chavâta eima viasa pha chaipa hawhta eima pachâpa nah zydua he hmo dopa
nata biedopa maniah chho khai hlei lei p’aw ei ta, eima duasu chhie chaina nata
tlohleina daihti liata achhâna taihta maniah aduakhei khai thei hr’aw veih ei. Eima
chhie chaina nata tlohleina chaina daihti, viasazy ta maniah amâ paphasaina khai
hana daihti lia chhao ta eima chhâh khâ maniah a châhtuhpa, eima viasa phapa nata
ngâchhihpa a y chhôhpa cha Châbu ngâlâh he a châ. Anodeikua cha, châbu zydua he
chyhsa hro chhihthatuh awpa châta pha khai hlei hra vei tahpa he eima my awpa
châ vei. Achhiena lâta maniah atlôkheipa hluhpi chhao a y tyh hra. Chyhsa
hluhpi pi cha eima châbu reipazy tawhta alyna hmô pi ta, pahneiparâ khei pi ta,
eima chakhei pâ ngâpa bie nata hla hluhpizy chhao a y tyh. Châbu thokhazy
chhochhi cha abu chhôh eima za reih papua khai tawhta eima pachârôhna nata
mothlihtlanazy taihta maniah papaipa khai ha ta, eima nohto hro liata a khaihna
nata aphana lâta hmo sai thaina chhao maniah a pahneisa thei tyh. Chyhsazy pi he
a châhta cha aly leina nata nôpo kawna daihtizy za hnei tyh pi ta, cha hawhpa daihtizy
liata eima hro tha maniah apatlôtuh awpa châbu phapa hluhpi a y. Cha châbu
nahzy liana chata chyhsa rônahpa, rairuna hluhpi nata pachârôhna thlihpipa a vaw
chatô papua ha chiehpazy thâtih ropa châ ta, achu awpa nata pahno awpa, eima
hrona tha maniah a patlô theituh awpa hluhpi chhao a y. Chavâta, châbu phapa reipa
he a peimawh ngaita kaw.
Châbu reih hluhpa he ryhtlyhpa
hawhta hneipa ngâlâh dei vaw châ leipa ta, sona zy, novâhna zy, hmo saipasina
zy, chârozie thaina nata hmo mohchho pahnona châta zy, bie nata hla pahno
pakawhna zy maniah a pietuhpa a châ heih hra. Chyhsa châbu a reih hluhpazy cha sasyh
angâna hnei ei ta, chârozie phapa ama pahno hleikhô ta chyhsa hropa châropazy
chhao thlai ta âchhuahna ama patu lymâ theipa a châ. Anodeikua cha, châbu
momaih he reih chakhyh khaipa pha chai hlei leipa ta, kheihawhpa châbu he ma
rei sihla a pha chai aw tahpa deikua eima pachâ peimawh kaw awpa a châ. Achhâpa
cha, eima pahrâna khizaw liana heta hmo phapa a y nota hmo chhiepa chhao â
pahlao pâ pyly hrana tahpa he eima my awpa châ vei. Châbu phapa hluhpi a y
nota, châbu pha leipa, hro achhihthana châta hmâtlâh a châ leipa hluhpi a y tyh.
He hawhta a châpa vâta English author nata
philosopher rônahpa Sir Francis Bacon (1561-1626)
ta cha, “Châbu thokhazy cha apahâhna
apadi ngâlâh ta padi thlâhthli awpa chi y ta, thokhazy cha eima padipa hleikhô
ta palâ pâ ha awpa chi y heih ta, châbu chyh viazy ngâlâh he eima cha-eihpa
hleikhô ta eima nie pâ ha awpa chi a y” a vaw tah pâ ngâpa a châ. Chavâta,
châbu eima reih awpa nata hmâ awpa atlyhna chôchâh liata eimâ sohsi thai kaw
awpa a byuh tahna a châ.
Tahmâ cha eima pahrâna khizaw he
asosâh kaw bâ ta, Smart phones zy, internet zy, computers zy, TV channels chinano nanopazy ta eima nohto hro he maniah achhihtha pathu
ngaita kaw bâ. Chyhsa hluhpi cha châbu pakaipa ta rei hoh khao leipa pi ta,
châbu sôhna nata peimawhna chhao pahno thai tlâ khao ma pi. Achuhaipa nata
pachutuhpa hluhpizy cha achu awpa châbu chhôh zydua nata references nano nanopazy reih pakawh hoh leipa ei ta, pachutuhpa
thokhazy hra ta note zy ataochhyhpa
ta exam-na liata ama Siku hawtizy ama pass
thei n’awpa châ ngâlâh ta pachu ei ta, châbu chhôh hmeiseihpa âki chochâ kawpa nata
zôpha kawpa ta pachu hoh lalih khao hra veih ei. Châbu tlyma, achuna bu tlyma
tiama kawpa nata pahâh khei kawpa ta achupa eima râh chhôh liana heta eima chyh
kaw tahpa achuhaipa nata pachutuhpazy hrozie tawhna heta hmô theipa a châ. He
he hmo pha lei kawpa a châ hleikhô ta eima râh chhôh liata Quality education eima hnei thai leina chhâpa chhao châ ta, education achhuahna liahmaripa a paraotuhpa
thaby chaipa chhao a châ hra. Eima khizaw kaw hmâ laih awpa he asâh tlôh ta,
tahmâ hawhta châbu chhao a phathipa ta eima reih hoh leipa khiahta la eima mylâ
hânoh awpa he pachâchhie â chhih ngaita kaw bâ.
Ei viasapa pakha, châbu rei a pahâh
kawpa ta eina chhopa ei my thai leipa bie cha he he a châ. “Châbu eima reipa heta palôhrupa râh liata hmo pahno thai theina maniah
a pie hleikhô ta châbu roh (smell) zy, ahmiaphaozie
zy, eima ku ta tlaita hria pi ta, a tho thota eima pakaipa zy chata châbu chhôh
liata hla nata bie a rohpazy cha eima pathi-palôruhpa liahmari phiapa liata khâ
châh ngâthlâh ha bâ ta, my thai khao ma pi. Chavâta, keila châbu he pasô ngaita
na ta, a châhta la ei pahnâ pâ ngâ kaw tyhna” eina tah. He he â do ei tah kaw. Library liata tlyma, eima
chhôhpadâhpa chhôh liata tlyma keimo deita ta palôhrupa zydua a pie khaipa ta
châbu eima reipa cha pachâna thiehpa nata pachâpazi awpa hmo thiehpa hluhpi achu
papua pi ta, eima palôhru liahmaripa liata a châh ngâthlâh ha bâ. Cha hleikhô
ta châbu eima reih hluhpa he lathli hmâ thaina nata novâhna eima hneina thabypa
chhao a châ hra. Eima lathli he eima hmâ chyh lymâpa a châ khiahta la chyhsa
hmâtlâh a châ leipa, chyhsa hrupa lâta eima pua via lymâ aw tahna a châ.
Chavâta, eima lathli hmâna pha chaipa nata exercise-na
pha chaipa cha châbu reipa he a châ.
Scientist
rônahpa Albert Einstein ta cha, “Patuapaluana
he pahnona hlâta a thatlô via syulyuna” a vaw tah. Einstein pachânazie nata
angiapâna liata cha pahnona heta hmo châna pahno thaina nata hmô theina maniah
pie ta, patuapaluana deikua chata hmo a kaw chhichâ n’awpa dâh maniah a pahmôsa
chhielie thei tyh tahpa a châ. Patuapaluana phapa hneipa heta chhâ a vaw y lymâ
awpa liata eima khizaw kaw y laih n’awpa dâh pahnona nata hmô chhielie thaina
maniah a pie tyh. A yzie cha patuapaluana
he chyhsazy hnohta hmo thiehpa nata hmo pha viapa pachâ papuana nata hmô
papuana a pietuh chaipa a châ. Anodeikua, a chô liata eima za reipa pahnona
nata patuapalua thaina chyhsazy ta eima vaw hnei theina thabypa deikua cha châbu
reih hluhpa he a châ. Chavâta, châbu a reih hluhpa momaihzy cha pachâna pasohpa
hnei pha via syulyu ei ta, patuapaluana phapa nata hmo taotia thaina nata
âsaomânazy chhao ama hnei pha via syulyu hra.
Châbu eima
reipa vâta alyna eima hmôpa he bieta reipasia thaipa nata chhopasia thaipa chi
châ leipa ta, a taota taopa ngâlâh ta a phana nata kho â chhihna liahmari
hmeiseihpa he chapao theipa a châ. Châbu eima reipa heta eima yruzy maniah a papai
hleikhô ta, eima hro liata âtymâna nata âtyhreina eima hneipazy tawh tahpa
maniah thaohpapua ta, eima chhôhso palôhrupa liata thlalôhna zy, alyna zy,
thapawhna zy maniah a pie hleikhô ta, lathli a patlâpaziana maniah a pietuhpa
chhao a châ. Palôhrupa
tlokhuh â pie khaipa ta châbu eima reina daihti liata cha châbu rohtuhpa ta ro
â chhuahna palôhru liahmaripa a kaw hlykhei thei ha pi ta, khizaw hropa lâ
maniah a chareisa thei tyh. Châbu rei n’awpa châta eima daihti hluh via eimâ parua
thei lymâpa a châ khiahta la eima nohto hro liata chhao hmo pha viapa nata kho
achhih viapa ahuah papua via lymâ aw pi ta, lâpi dopa chhao eimâ chhih thei
lymâ hra aw.
Châbu eima reipa ngâlâh he â daih leipa ta, châbu chhôh
liata bie nata hla phapa eima reipa tawhta hmo thiehpa nata pachâna thiehpa
eima hmôpapuapa nata achu papuapazy cha chakhiehcharieh kawpa ta eima pachâpazi
tyh hra awpa a châ. Châbu eima reina daihti liata eima pahno awpa peimawh kawpa
thokhazy cha a ry liata palâsapazy he a châ:
1)
Châbu momaih zydua reih chakhyhpa hlâta cha châbu phapa rei hluhpa
tlao achhuah awpa a châ.
2)
Châbu eima reipa cha pakhâta ta rei ei sih la, châbu chhôh liata
hla nata bie arohpa nata châbu arohtuhpa ta ro â chhuahna chhâpa pahno achhuah
awpa a châ.
3)
Châbu chhôh liata bie arohpa momaihzy cha pahnopasia leipa ta
thlai thlai zyh chakhyh thlâh ha awpa chi châ leipa ta, a pha kawpa nata
chakhiehcharieh kawpa ta châbu ta âchhuahpa pahno achhuah tua awpa a châ.
4)
Châbu chhôh liata bie nata hla peimawh viapa nata na kho viapa bie
nata hla yna tlâhzy cha ngiana a sianô kawpa ta tao ha chhyh la, mylâ hânoh
liata eima mohpathi khoh heihna daihti liata hmo phahnai kawpa a châ.
5)
Châbu eima reina daihti liata cha eima châbu reipa liana chata a thei
khiahta la eima palôhrupa tlokhuh zydua eima pie thai awpa a pha.
6)
Châbu zydua he reih awpa ta âboh khai hlei leipa ta. Chavâta,
châbu phapa, eima hro ta a phahnai khei awpa chizy atlyh thai awpa he hmo peimawh
ngaita kawpa a châ.
Châbu reipa
phanazy
1. Pachâna
lathli pasohpa maniah pietuhpa a châ: Châbu reipa he eima pachâna lathli pasohpa maniah a pietuh
chaipa a châ. Chyhsazy pi he eima vaw pih dyu tawhta achu lymâ ta eima thina
noh taihta achu pazao lymâ awpa eima châ. He eimâ chuna liata eima pachâna
lathli maniah pasosatuh chai awpa cha châbu he a châ. Chyhsa sopa châ’pa na kho
khiahta la “Châbu rei hluh ma y” ama
vaw tah tyhpa hawhta thaina hmeiseihpa hnei awpa ta cha rei hluh awpa a byuh.
Stanley Jones ta cha, “Châbu rei awpa
phapa na hnei leipa a châ khiahta la na viapakao aky haipa kha zuah la, chalei
mah y” a vaw tah. “Châbu y leina o
cha, chhôhpadâhpa opy y leina, azohkaluh thlâh hapa hawh deita a châ” ama
vaw tah tyhpa hawhta châbu y leina o liata a pahrâpa chyhsazy cha chyhsa sovâh
kawpa y lalih tlai hra veih ei. Arnold Bennet ta, “Châreih a pahâh leipa nata a reih bei leipa
chyhsa cha, khizaw khaihna a hmô mâh leipa, nahta chhaota khâpa hmahta athei tlâ
mâh leipa, nô pychhôh liata hawsaih a ypa hawh deita a châ” a vaw tah hra. Chavâta,
chyhsa sopa eima châ thei hra n’awpa ta cha châbu eima reih hluh awpa a châ.
2. Hro
chhihthatuhpa a châ:
Châbu eima reipa
heta eima hro maniah a taopathi thei. Châbu tlyma, article tlyma, essay
tlyma, fiction nata drama- hawhpazy tlyma eima reih tyhpazy heta eima hro
maniah a chhihtha pathuzie he keimo mo pakha chyuta eimâ pahnothai chai nahta
ei pangiasa. Krizyhpazy pi ta cha Bible zy, hlabu zy, Bible chhopasiana bu zy,
chakaona bu chi nano nanopa nata Awnanopazy pha n’awpa nata laiseih via n’awpa
ta Pastor nata Chakaotuhpa nahzy ta châbu ama rohpazy he hro dopa nata lâthlôh
dopa lâta maniah achhituh awpa châta eima hmâ chaipazy ama châ. He ama
châbu ropa eima reipa tawhnazy heta eima hro a taopathina châta hmâh pi ta, hro
pitlohna eima hnei thei n’awpa ta lâpi dopa maniah a pahmôsatuhpa chhao a châ
hra.
3. Hro asohsina
maniah pietuhpa a châ: Chyhsa sopa nata châthai kawpa eima tahpa hluhpizy cha ama hro asohsi
leipa ei ta, ama nohto hro liata ama diathlâpa vâta nohzaopa ta khih asa thlâh
ha bâpa rei awpa hluhpi ama y. He hawhpa chyhsazy heta chhie nata pha pathlua-pathlâ
thai leipa ei ta, a su nata daihti chhao pahno thai tyh hra veih ei. Zawpi
mohmô liata cha chyhsa sopa nata châthaipa hawhta pahnopa châ tyh tlôh ei ta;
anodeikua a hmeiseihpa râh liata abôchhâ tlâh awpa nata apahniehna hmeiseih
awpa châ tyh veih ei. A pei ngaita kaw! Khitlâh nata râh châta chyhsa hmâtlâhpa
eima châ theina awpa ta cha châbu eima reih hluh awpa â ngiah. Châbu reih
hluhpa he pitlohna hro maniah a pietuhpa a châ hleikhô ta hro asohsi thaina
maniah a pietuhpa chhao a châ. Thomas Jefferson ta cha, “Châbu ahlao leipa ta ei hrona he a ki thai vei” a vaw tahpa ngâpa tlai
a châ.
4. Hmo â theithlâhna
phapa pietuhpa a châ: Châbu eima rei hluhpa ta athôhna maniah atlôkheipa cha hmo eima
pahnopazy âthei ngâthlâhna palôhru thatlônazy maniah a pahneisa tyh. Chavâta,
châbu reih hluhpa he hmo peimawh ngaita kawpa a châ.
Eima lathli he
eima hmâ chyh lymâpa a châ khiahta la chyhsa hmâtlâh châ leipa, chyhsa hrupa
lâta eima pua via lymâ aw. Chavâta, eima lathli hmâna pha chaipa nata exercise-na pha chaipa cha châbu reipa
he a châ.
5. Sasyh
angâna nata âsaomâna maniah pietuhpa a châ: Châbu a reih hluhpazy cha sasyh angâna nata
âsaomâna ama hnei pha via lymâ. Châbu eima reih hluh khiahta cha eima pahnona
vaw kawh via lymâ aw ta, thaina nata sona zy chhao maniah â baichhi via lymâ
hra aw. Châbu a reih hluhpazy cha chyhsa zawmarâpazy hlâta ama pachâna pasoh
via syulyu ta, vaih nata tlâh, ti nata râh châta chyhsa hmâtlâhpa ama châ lymâ.
Cha hleikhô ta, ama chô liata rairuna nata âtyhreina a vaw tlôpa momaihzy cha
riahpha ngaitapa ta ama chatôh papua lymâ thei hra.
6. Hmo yzie pahnona thabypa
a châ: Châbu a reih
hluhpa chyhsazy cha hmo pahno kawh ei ta, khizaw hmo yzie ama pahno hleikhô ta,
su nano nanopa liata chihro pho hropazy phôhryhpa nata chhichânazy pahno ei ta,
ama khihsana ti nata râh thâtih sianôpazy chhao ama pahno thei. Râh hmahsiepa
nata thatlôpa, America râh thâtih he khizaw chyhsa tota eima pahnona chhâpa cha
ama râh thâtih ama rona eima reih hluhpa vâta a châ. Cha dei châ vei, châbu eima
reipazy tawhta râh hropa lâta ama taozie nata khihsa tôtuna ziezy pahno pi ta,
hmo thiehpa hluhpi chhao eimâ chu papua hra.
He hawhta a châpa vâta Dr. Seuss ta cha, “Na rei hluh khiahta la hmo yzie pahno hluh aw chi ta, nâ chu hluh
khiahta la su hropa lâ na tlô hluh hra aw” a vaw tah. Châbu he a thi thai
leipa châ ta, châbu eima reipa tawh heta kô hluhpi a khô ha chiehpa liata
maniah pathlatuhpazy khihsana nata hrozie eima pahno thei. Chavâta, châbu a reih
hluhpazy cha daihti nata nohzy a thla lymâpa nata khizaw hmo yzie nata chyhsa
hro âthla lymâpazy hry tawhta kyh totie liata asaohiah tlâhpa nata chhihthatuh
phapa ama châ lymâ.
7.
Reih pasosâhsana thabypa a châ: Châbu reih hluhpa he reih pasosâhsana thabypa sâkha a
châ heih hra. English he khizaw liata reih hneirôhpa nata hmahsie chaipa a châ
theina chhâpa cha areituhpa nata arohtuhpa ama hluhpa vâta a châ. Abuah viapa
pachâ sih la, atahmâ cha Mara reih he Tlaikao reih ta maniah a disao pathao
lymâ ha bâ. A chhâpa cha Tlaikao reih he Mara reih hlâta rohpa ta vaw so hluh via
syulyu ha ei ta, nohto ta thâtihbu eima reipa nata Siku eimâ chuna liata achuna
reih châta eima hmâ chaipa reih chhao a châpa vâta a châ. Cha khiahta cha, Mara
reih chhao he hmahsie via lymâ sala tahpa eima khoh khiahta la Mara reih ta châ
eima roh hluh via rili awpa byuh ta, eima rei hluh via hra awpa a châ.
Biepachhâna nata pahruana
Châbu rei hluhpa peimawhna nata aphanazy
âki chochâ lei kawpa ta za reih pi ta. Eima biepipa “Châbu rei hluhpa phana nata peimawhna” tahpa eima reina khaihna
tawhna khita eima nohto khihsana liata châbu rei hluhpa a peimawhzie eima pahno
khai thai chyu nahta ei hnabeiseih. Châbu reipa he peimawh tlôh ta, chavâta he article nawh kawpa areihpazy nata a eih
pachaipa ta achuhaipazy hnohta ei cha hrua khoh kawpa ei sâkha cha, châbu eima
reih tita pahnopasia achhuahna chôta châbu reih awpa he a châ. Châbu reina
chôchâh liata chyhsa hluhpizy ta eima taochhei chaipa sâkha cha pahnopasia
achhuahna hnei leipa ta châbu eima reih tyhpa he a châ. Chavâta, atanoh tawhta
cha châbu eima reih tita pahnopasia achhuahna chôta eima reih tyh bâ awpa a châ
aw.
Châbu reih awpa phapa eimâ tlypasu
thaipa a châ khiahta cha eima nohto hro liata âthlana hluhpi maniah a tlôkhei
aw. Châbu phapa eima rei khiahta cha eima pachâna palôhrupa liata sasyh angâna
zy maniah pie aw ta, thatlôna nata laiseihna zy maniah a pie hleikhô ta eima
hmotaona kyh totie liata hlaotlohna chhao maniah a pie hra aw. He dei châ vei,
châbu heta eima hrona he thata maniah chhihtha ta, eima châbu reipazy tawhna
heta keimo liata ânanona nata âthlana maniah a tlôkhei thei. Chavâta, châbu reih
awpa eimâ tlyh thai awpa he hmo peimawh ngaita kawpa a châ.
Achhâ chaina liata cha, Mara sawzy
chârei nata ro liata athiehpa ta tiama papua sih la, châbu rei apahâh leipa
nata a reih hoh thai leipazy eima ypa a châ khiahta la atanoh tawh heta châbu
rei he pahâhkhei achhuah chyu bâ hra sih la tahpa ta ei cha hrua ei.
“Châbu phapa he viasa ngâchhihpa nata
pachutuh pha chaipa a châ”.
Ei
châ ly kaw ei.
References:
1.
Dr.
Muhammad Amin Malik, “How important is
book reading?”. The author is Associate Professor &
Head Dept of Physics, Amar Singh College, Srinagar.
2.
David K. Dickinson, et al. Article review,
“How reading books fosters
language development”,
in Hindawi
Publishing Corporation Child Development Research, Volume 2012.
3.
Rev.
Dr. Rick Warren, “Purpose Driven Life”,
Zondervan, South Asia & Gulf Edition, 2002.
4.
VL.
Thakima Chozah, “Châropa so hluhpa phana nata peimawhna”, unpublished article.
5.
VL.
Thakima Chozah, “Mara reih he reih thi
haipa a châ thei hra aw ma?”, in www.maraland.net
MARAPA NATA MOBILE (MAWBAI)
~ JB.Khaisia, Siaha
Keimo Mara sawzy pi ta, Mawbai (mobile)
nata eimâ vaw hmiapahnona he, kô 30 (sythôh) rachhôh a châ nata pangiasa â
chhih. Keima mo pakha ngiahngao ta cha mawbai mâ naopa chi ei vaw hneina he kô
20 (syno) rachhôh a châpa ta ei pahno.
Tahmâhlâ ta eima thyutliapazy mawbai hneipa he cha a thy chô lâ sai a
châ hleikhô ta, keimo paw nohkhih leipa nata pahno chyhpazy châta hria thai sa
thai leipa sai vaw châ ta, kao khâ lâ pachâ ta cha eima râh Mararâh hmahsiena
(kiathyna) miakha châ ta aly’pa a châ kaw. He hawhta a châ ngâhaino heta a pha
via ta eima pachâ pâ awpa deikua a ypa ta ei pahno. Tahmâ he mawbai chôchâh
liata a phana kao nata pha leina kao a chyuta ta keima mo pakha pachâdah vaw
pahripaziah thlâh ha tua sala. Essay type – riarita duah ei vaw chia tua rai
aw:
Mawbai(MOBILE) Phana : Mawbai he râh hmahsiena kaokha cha châ
rai ta, a nawh chaipa tawhta â sâh chaipa taih, dyhchhie chaipa tawhta dyhpha
chaipa taih nata molai nata mochyh, chyhsa to eimâ ngiah chaipa hryta miakha, a
leipa ta y thei leipa tluta rei thei awpa a châpa ta â lâ. Atanoh daihti liata
cha khizaw râh, su to rô cha, movi likawh chhôhta bie a chhona ta hmâ theipa
vaw châ ta, achuhaipazy achuna châta nata ezâhna(exam-na) châta hmâh thei ei
ta. Pastors zy, Awnanopa chhituhpazy nata Fellowship chhituhpazy hleikhô ta,
zawpi ahyrai akhohpa maihta, Biehrai
(Bible) a chakaih ngâ byuh leipa ta Biehrai biezy nata Hlabu chhôh hlazy dua ta
mawbai liata khô theipa vaw châ ta, Satlia nata Laihsa likawh ta Vâ-iana châ
paphao (Love Letter) kuta roh byuh khao leipa ta, ama khopa maih, biechhie,
biepha kheihawhpa rai pakah(verbal) cheingei ta a chho theipa châ ha ta. He
hawh hra ta hawtipa kô 3 (kôthôh) pa tawhta cha palaopalâna (games) zy akhaih n’awpa
ta hmâpa châ ta, mawbai hmâ phahnaina cha reih ngâ sih la, rei khai tiah’pa châ
thlyu’ vei. He ei za palâsapa hlâta hluh via syulyu ta a reih thei awpa nata a
pahno viapa sai nama châ vâta, he ei reipa rakha tawhta nâmo ta eina pazaopa
awpa ei chi ta, ei châ haw ei.
Mawbai (Mobile) Pha leina: Atahmâ liata Mawbai (Mobile) pha leina
eima za tah no heta, a mawbaipa hra hropa pha vei ei tahna châ leipa ta, mawbai
phana cha hmiatua lâ liata za reih haw pi ta, tahmâ liata rei ei chhuahpa he
cha, eima râh (Mararâh) ta mawbai eima hmâh pado lei vâta eima raokheina
lâchhâh he rei ei chhuahpa a châ. Mawbai he râh hmahsiena miakha a châ eima tah
hai no heta, râh chyhsa, eima hro raona a tlôkheituhpa miakha a châpa ta ei
pahno. Eima Ochhôh liata eima sawnahzy ta mawbai iahzai hôlô bâ ei ta, chhôhkha
khihsa rairunazy pachâ khao leipa ta Mawbai mâ rupa chalei (hnei cheingei)
achhuahnazy lai kaw ta, nôpaw rai bao
ngâ hlâta rakhô liata azia hmahta mawbai
diedâzy palaisa via ei ta, thokha ta khihliah, Network phana su ngaipa ta a
zozâ khihdei mosaw paso mahlah leita daihti a hmâhpazy y heih ei. Hawti kô 3-uhtheipazy
dâhdeipa chhao ta, Games- akhaihpa ta ama nô nata paw mawbai pahmô khao leipa
ta parikhei hôlô heih hra ei ta. Eima Khazohpa Achhyna-Ochhôh lia bawlaw
chhaota Sermon nahthliepa nata Abeipa reithaina hlasa hlâta mawbai a buakhei
viapa eima y hawpa a lyu kaw bao! Thokha
pi ta, Local Church Secretary zy ta pahnosana ama phuah hai no nata Speaker ta
sermon a rei hai nota Switch off leipa ta, mawbai a vaw paro nata khôtho lâ pua
eimâ paoh kawh heih chuh! Cha rima bao chala, a pei dâh la a peitu ngâsâ haw.
Rei awpa hluhpi y ta, atahmâ liata cha châti nata châsôh ta a khi (a daih) thai
rimâ’pa châ tlôh va ! Nâmo ta na vaw baichhapa kaw teh u.
Eima chhôhto chyu ta eima pachâ peimawh
chyu awpa nata padyh (solve) a chhuah awpa he eima tao hialia awpa a
byuhpa ta ei pahno. Athaohta nohta eima pachâ peimawh vei khiata la mylâ hânoh
liata la Awnanopa nata râhta rairuna eimâ tyh tlamaw aw, tahpa ngiaroh â chhih
kawpa ta ei pahno. Chavâta chhôhtozy pi ta eima ochhôh liata apasipa ao hluh
via lymâ ta, N.G.O lâta – M.T.P, M.CH.P nata M.S.O zy nata Awnanopa lâta – K.T.P,K.N.P
nata K.H.P zy pita eima su chyu ta apachu ta apasipa ao hluh via lymâpa nata
ECM Assembly nata CCIM Assembly ta tôhpi phiapa ta, seminar nata Awareness
campaign zy chhao, a byuhpa ta a pahno khiahta cha miah hneikhei ei sala a
phapa ta ei pahno. Atahmâ nota a nawh raih kawpa ta eima pachâpa heta mylâ
hânoh liata Awnanopa nata khihtlâh rairuna a tlôkheituhpa châ aw vei, ahyma a tah
thei aw? Chavâta a sahlama no heta hriapazi achhuah chyu awpa ta a khokhei pi
ta eimâ hruapa a châ.
Ei châ ly kaw .
KÔ 2020 KRISMAS
ALYPA TA HMÂH MAH Y.
~ Rev.Thylua Hlychho,
ECM Vaih, Siaha.
“Chi khah u la; nahthlie teh u, moto
châta thâtihpha aly y ngaitapa ei cha vaw tlôkheipa ei hih; atanoh he nama
châta Davi khih liata Pachhatuhpa a pih haw, Beipa Krista khawh” (Luka 2:
9-10).
Khazohpa ngiachhiena vâta Krismas daihti
lychhihpa eima vaw tlô ha heih, aly ei sih la, Abeipa moh cha reithai ei suh
vy. Kô 2020 chhôhta hmo tlôpazy eima pachâ khiahta la China râh tawhta a vaw
puapa Corona virus hriiah ta khizaw pôhpalôhpa maniah patypamâ ta, cha rimâ cha!Chyhsa
hluhpi hrona lei ta, chyhsa hluhpi tlâhleipa ta y ei ta, chyhsa hluhpi ta
Covid-19 hriiah chipa ta eimâ chalyu ngâ kaw. He Covid-19 hriiah vâta eima nietluana
liata rairuna vaw y ta, nohto ku raihriapa ta nie â tluapazy ta nie a phahla ei
ta, Economy rao ta, sawhkhâ chhao ta â tymâ kaw. Cha nota Adyuhpi ei-3 na a tlô
awpa hawhta reina vaw y ta, sawhkhâ nano nanopazy ta ama chariah chhaichhizy
chaluah hôlô ei ta, thlazoh ama pachhihsa kaw.
Châhrasala Vâlyuhchâpa ao nahthlie tua u,
“Chi khah u; nathlie teh u, moto châta
thâtihpha aly y ngaitapa ei cha vaw tlôkheipa ei hih; atanoh he nama châta Dâvi
khih liata Pachhatuhpa a pih haw, Beipa Krista khawh” maniah tah ta,
thlalôh âchhih chaimâh dia! Krismas hmâh awpa ta nâ mâ ma? achhuah para suh vy.
Khataih su lia ma Krismas
nâ hmâh ? : Krismas he vaw
hmâh tyh pi ta, eima hlaotloh leina chhâpa miakha cha Krismas eima hmâna su he
â do leipa vâta a châ. Keimo alyna su liata Krismas he hmâh tyh pi ta, cha
liata Zisu y vei. Atakô Krismas he khataih lia nâ hmâh? Krismas hmâna su dopa cha Bethlehe khih,
Viachao o liata a châ. Mietaku vaihtuhpazy cha ama Mietaku vaina su tawhta thyu
ei ta Bethlehe khih lâ thlai sie ei ta, Viahchao o liata Hawsaih vaw pihpa cha
abôhpa ta amâ naohpa a châ. Cha hawhna hra chata, Nochhi chyhsa sopazy chhaota
Hawsaih anaoh awpa ta lâhlapi tawhta Bethlehe pangaipa ta ama sie hra. Âmo hawhta keimo chhao ta eima yna su, eima rai
hriana nata hmobaozy siesaipa ta Zisu anaoh awpa ta Bethlehe lâ thlai sie suh
vy. Zisu cha bei Herawdâ o liata pih leipa ta, Bethlehe liata tlao a pih. Nochhi
chyhsa sopazy hawhta pavia pathlei lah pi, Mietaku vaituhpazy hawhta Bethlehe
lâ sie ei sih la, cha liata Hawsaih Zisu cha anaoh ei suh vy.
Ahyzy nahta ma Krismas nâ
hmâh? : Krismas eimâ hmâh pado heih leina chhâpa cha
eimâ hmâlâhpazy vâta a châ. Chyhsa
thokha ta chhôhkha âkipa ta Krismas hmâh achhuah ei ta, chhôhkha amâ ki leipa
khiahta la Krismas chhao hmâh khoh veih ei. Chyhsa thokha ta viasa phapa, a kyhpachâpa
nahta hmâh awpa khoh ei ta, a viasapa a y leipa vâta Krismas hmâh veih ei. Zisu
a hlao leipa ta Krismas a hmâhpa eima hluh kaw tyh nahta ei pangiasa.Bei
Herawdâ o liata Zisu a y leipa vâta Nochhi chyhsa sopazy ta Krismas hmâh thei
veih ei, Bethlehe viahchao o liata Zisu y ta, cha liata Krismas cha amâ hmâh
theipa a châ. Krismas eimâ hmâlah awpa dopa cha Zisu a châ. Atakô he kô chhie kô châ ta, Awnanopa
programme taopa ta Krismas he eima hmâh lei thei aw, apakhyna hnei thei khao
leipa ta kô 1 daihmâ vaw y ha pi ta, pahno thai a ru kaw. He he Khazohpa
ryhraopa chhao a châ thei hra. Krismas hmâ dâh thiehpa ta eimâ hmâh awpa a byuhpa
a châ thei. Awnanopa zawpi chhaota a lôhawh kawpa ta Krismas eimâ hmâh tyhna he
Abeipa ta a phiepa chhao a châ thei aw. Keimo deita ta y hra ei sih la, Zisu nahta Krismas lychhihpa nata
hlaotloh kawpa eimâ hmâh thei tahpa my khah ei suh u.
Krismas cha kheih ta ma na
hmâ aw?: Kô to ta
Krismas hmâh tyh pi ta, eimâ hmâna dâh tlâhpipa cha he hawhna heta a châ. Awnanopa
ta programme taopa ta Achhyna o liata apakhyna hneipa nata hall liata chareipakhyna
(Fellowship) hneipa châ tyh ta, kyhchhina chhaota Krismas cha hmâh tyhpa a châ.
Chhôhto ta Krismas chysia nata hmo thiehpa khâpa chhâ tlyma chalei ta, Krismas
noh my châta âhmie pahâh kawpa : vaosa
nata awhsa nata ngasazy ama pachâ tyh. Chadei châ vei, Krismas decoration
nata Krismas present chhao eima tao tyh
hra, a pha kaw. Awnanopa programme khôlâ ta Krismas hmâna dâh chi nanopa rei
awpa a y hôlô hra aw, chazy cha reih tia’pa châ vei. Khei hawhta Krismas eimâ
hmâpa he ma a pha chai? Atakô châta kheihta nâ hmâh aw? Krismas hla liata “Vâ
su rônah khôta a za tlô haw molei hry...” tah ta, khizaw moleina vâta nôpo
pachârôh ta, riethei taopazy châta Khazohpa ta a sawchapaw hnei chhôhpa tuapa
ta Krismas a vaw patlôpa a châ. Nâ zaw kheihta ma Krismas cha na patlô thei hraw
ma? Sapa nata thlahpa liata hâra viavipazy nata dyhchhie rietheipazy châta
Krismas kyhchhi nâ chhuanoh thei hr’aw ma? Ahy hnoh chhâ tlyma Krismas Presence
na pie thei hr’aw ma? Krismas hmâna dâh pha kawpa miakha cha Krismas presence
piepa he a châ. “Khazohpa
ta khizaw kyhpachâ ngaita ta, chatanachata a sawchapaw matlupa pie ta” (John
3:16) tah ta. Khizaw ta hmopie rônah
chaipa a daopa cha ‘ZISU’ he a châ. Khazohpa ta a sawchapawpa a saipa ta maniah
a piepa hawhta keimo chhao ta eima chyhsa heihzy hnohta Krismas hmosai piepa
eima pie hra awpa a châ. Ahy hnohta ma Krismas hmosaipa na pie aw? he he
Krismas hmâna dâh pha chaipa a châ. “Palôh
ano lâ pahy la, ryu hmo hropa byuh khao aw vei”.
“CHRISTMAS CHYSIA”
~ L. Beimokhai
ALÂ EI-1-NA
(Ngiachhie Paw nata a chhôhkha a vaw lâ
ei ta)
Ngiachhie paw : Atakô Christmas eima vaw tlô heihpa
he la a ly awpa a châ kaw na ta tyh,
Nôpih?
Ngiachhie nô : Â do kaw tlai maw, Ngiachhie paw.
Ngiachhie paw : Atakô cha Christmas aly n’awpa nata
Khazohpa eima palyupalihna châta, rietheipazy
baona pie hr’ei sih la tahpa sai he ei palôh liata y thlâh ha tyh ta,
kheita ma na pachâ hra rai Nôpih?
Ngiachhie nô : (Hiehâh pâ kawna chôta)
Rietheipa rietheipa sai he tah thlâh ha chi ta, khâpa ta bao sih la na tah, na
ie ta ma na bao aw?
Ngiachhie paw : Nâ he la aw... bie phapa raita
reikhei thei awpa châ va chi. A rarai lei ta KNP chhithatuhpa rai lyu va chi,
na ria na khieh tu ha.
Ngiachhie nô :Rietheipa nah cha nôpy nah ma? A
rarai lei ta rietheipa nah eima bao tah ei sih la, eima sawnah chysia khâpa ta
eima chaleipa aw? Na iekhie ta ma na cha leip’aw ei? Lyu tua lyu tua..!
Ngiachhie paw : Nâ he la khâpa rai eima rei pat’aw
nah heta na hiehâh pâ lymâ thlâh ha ta. He hawhpa la pha thai vei. (Cha
hawhta amâ ei ngâno na chata Apakhyna dawh vaw paro ta).
Ngiachhie nô : Khâpa hmah rei byuh khao vei
chuh, pakhyna dawh chhao a paro ha chuh, a vy tyh eimâ kaw pakhy hi. (Ama
pano ta apakhy awpa ta pua ha ei ta.)
ÂLÂ EI-2-NA
(Nohmeipa nata a saw a vaw lâ ei ta.)
Nôhmeipa saw : Ei nâ, khatita Christmas chysia eina
chaleip’aw chi? Ei viasa nah la amâ chalei khai ha, â ngia dâh sai la e....
Nôhmeipa : Eidao, atakô la eima
riethei tu ha ta, cha hleikhô ta na paw ta maniah â vaw pahâsai pâ lao ta, a
tao n’awpa raita pahnothai khao va na. Chalei leita tlâ y si e?
Nôhmeipa saw : (Thata chana chôta) Be be,
byuh vei eina chaleipa vei khiah chi ta la e, a pei kaw aw.
Nôhmeipa : Ei saw, na pahnothai vei
dâh la aw.. (A ru lâta a mothlih a hru ngâkaw ta). Hneipa châ sala,
khazia ma ei chalei vei aw ei dao...!
Nôhmeipa saw : Na hnei thlâh khaw, hmo na zuah
ngâthlâh khaw.
(Cha hawhta amâ eichhia ngâno na chata, a
viasa nahzy cha â vaw ngia ei ta).
Viasa 1-na :Keimo la atanoh Bazar lâ
khy pi ta, chysiazy eima chalei hnasa, â khy hra lei chi ta..
Viasa 2-na : Kei la naw, Barbie zy,
Jeans chaopasypa zy chhao ei chalei. Na vaw charei tita ei cha pahmô sy.
Viasa 1-na : Nâma zaw khatita na kaw
chalei hra aw? (A nô ta â vaw chhy ta).
Nôhmeipa : Keimo la eima riethei tu
ha ta, atakô la khâpa hmahta â chalei thei aw vei.
Viasa 2-na : Keimo la ei pâ zy ta miah
ama dao kache ha ei châ..
(A
viasapa nah chata puasai ha ei ta).
Nôhmeipa : Eidao, avy tyh. A vâ pakhy
hra si e. (Apakhy awpa chata pua ha hra ei ta).
ÂLÂ EI -3-NA
(Ngiachhie paw nata Ngiachhie nô a vaw lâ
heih ei ta)
Ngiachhie nô :
Eima paw, atazâ eima Speaker biereipa kha dia maw eina pahnie ngâsâ..!
Ngiachhie paw : Kheihawhpa a reipa kha maw? Cha tlupo
ta cha vaw pahniepa cha?
Ngiachhie nô : “Christmas chysia,
rietheipazy châta” , tahpa lâ a heihpa ta a reipa kha tlai maw...!
Ngiachhie paw : A yzie cha rietheipazy bao awpa cha
na vaw paryhsa ha hra tahna a châ naw?
Ngiachhie nô : Lialô cha la, ei paryhsa kache ha
bâ. Ei vaw pahnothai lei tu ha. Abeipa ta byhnâ hluhpi maniah a piepa tawh heta
chyhsa châta byhnâ châ hra tua si...
(Cha hawhta ama reih ngano na chata a ma
sawna nahzy â vaw
ngia ei ta)
Ngiachhie : Ei pâ khâpa rimâ nama vaw reih
ngâkaw?
Ngiachhie paw : E khai, he na nô nata atakô cha
Christmas chysia rietheipazy chaleipa
hr’aw sih la vaw tah pi ta, nâmo zaw kheihta nama pachâ hra tly?
Ngiachhie nawhta:
Kei la a pha ei tah kaw. Tao cheingei sih la ei khoh. Â uh, nâ zaw kheihta na
pachâ hra?
Ngiachhie : Kei chhao tao cheingei
awpa ei khoh.
Ngiachhie nawhta:
Cha khiah ahyzy eima bao aw?
Ngiachhie :Eima khih chao lâta nôhmeipa nah khi na kei la za bao ei sih la
ei khoh kaw.
Ngiachhie nawhta :Kei chhao âmo haona ei khoh hra khi. Ama
riethei hleikhô ta, ama pawhrâhpa ta
thisaih pâ lâlao heih ei ta, ei ngia na eina chhie kaw tyh ei.
Ngiachhie paw :Cha khiahta la â chhuah t’u. Atahmâ
za bao lâlao ei s’u, eima rai a tly via nota.
(Ama zydua ta thathyu kaw saipa ta pua
haw ei ta).
ÂLÂ EI -4 –NA
(Nôhmeipa nah a vaw lâ heih ei ta)
Nohmeipa saw : (Palôh pasa kawna chôta) Kei
nô, Christmas chysia cha hneithei tlai va na mâ?
Nôhmeipa : Eidao, na pachâthai thlâh
tyh khaw e, eima nie awpa hmahta
eima chaheih daihmâ ha tyhpa he!
Nôhmeipa saw : Ei nâ, cha hawh khiah, atahmâ he
Khazohpa hnohta thlahchhâpa ta hiah ei sih la, Christmas hlâta miah a pie hmâ
khao vâ ma...?
Nôhmeipa :
Ei saw, eidao, keima thaileipa a châ. Thlachhâna ta Khazohpa hiana châh rai ta
vaw pahno leipa na ta. Eima pano ta thlah cha chhâ thlâh ha tua si e..
(Thlah ama chhâ ngâno chata, ochhi vaw
chakhyh ei ta)
Ngiachhie paw : Nama y ma?
Nôhmeipa : Eima y thlâh ha ny, vaw charei
t’u.
(Ngiachhie paw nata a chhôhkhazy cha ama
zydua ta a vaw ngia ei ta)
Nôhmeipa : Atyuna phapa chhao hnei ma
pi hi. Â ryhna lia maih khata avaw tyu thlâh ha t’u. Khâpa rima e, atazâ cha nama chhôhkha ta nama
za charei thlâh haw? No-âh lâta dia maw â chhi!
Ngiachhie nô : Atazâ la he Christmas zy a vaw
hnia ha heih pi ta, chahrânaihta nunu he
tlawkha-tlawno chhâta bao awpa vaw khoh hra pi ta, a hluh mawh la hluh vei, cha
deikua eima chakaona hawhta miah pachâpa thei u la eimâ ly kaw aw.
Nôhmeipa : Cha, a ly nama pachhihsa
dâh cha la aw! Khazohpa ta eima thlahchhâna miah a chy-eih chatlie dâh cha
i..Atahmâ kha eima pano ta thlah eima vaw chhâ ngano ta namâ vaw ngia pâ bao.
Halleluia Amen!!
(A saw chhao cha â ly ngâsâ ha hra ta)
Ngiachhie paw : Chakhiahta la eima zydua ta Bei Zisu
thlahchhâna miah a pachupa hawhna khata thlahchhâ ei sih la, eima daihti tlâ
eima pachhâ u khaw e..
(Ama zydua ta a duah ei ta, thlahchhâ ei
ta)
A CHHÂ HAW.
EIMA MY THEI LEIPA DAIHTI
~ Laicho Nôtlia
Khazohpa chhihthana ta 10th
Pachawh, 2020 (Good Friday Noh) kha, ei Kô 80-na kô nata noh a châ. Abeipa
liata alynabie ei reih. He kô 80 ei vaw
sie chhôh liana heta alyna, thaphana, thadâhna nata pachârôhna, rietheina,
rairuna hluhpi a pahlaopa ta ei vaw sie lymâ. He daihti chhôh liata ei my thei
leipa daihti sâkha cha, 19th Di, 1957 nata 28th Di, 1957
chhôh he a châ.
Shillong Government High School
liata Class VI eimâ ezâh khai tawhta, khih lâ chhuti awpa ta ei chhuahnoh khai
sie n’awpa phusâ chhao ei pâ tawhta hmô ha na ta, ei phusâ byh (purse) liata
veivâ khao lei awpa ta, cho tata ei paso ha. Cherrapunjee liata Bible â chupa,
ei puh p’enawh satlia KT. Nocho nata satlia Ithra Tluma zy ta Shillong liata keima
nata thyudyupa K. Thailu zy pi cha khih lâ sie khoh awpa ta miah ama vaw hrua
pâ. Eima yna Earle Hostel liata a pachia pi ta, sie n’awpa kyh a châ. Aizawl
tawhta Lunglei Jeep kiana mâ he Rs.25 dua a châ, he chhao he a sôh kaw tyh.
Hostel liata eima thla kha mess (nie mâ) he Rs.25 a châ. Rs.25 he eima khotlâpa
chalei tah, Aizawl tawhta phei ta tlâ sie awpa kha, eima kho raohpa a châ hapa
vâta, Rs.25 khata Shillong Bazar liata khotlâpazy cha tlao eimâ chalei khai ha.
Dt.19.12.1957, 6 A.M ta Shillong tawhta
Assam State Transport (Bus) ta za sie pi ta, Guwahati cha my dawh 9:30 A.M
rachhôh ta eima za tlô. Guwahati tawhta Silchar lâ sie awpa Rail cha Pandu
tawhta zâlâ ta kaw tlô awpa châ ta, Rail Station liata eima hâ thlâh ha. 4 p.m
rachhôh ta Rail cha kaw tlô ta, 3rd Class Compartment cha ama bie
khai thlâh ha rô. Compartment to rô moh lai pita, chyhsa bie khai thlâh ha sai
ei ta he vâta sâkha liata tlâ eimâ hnaoh hra. Pandu tawhta â khypa thokha cha
azia ei ta amâ mô. A hluhpi cha eimâ duah. Lumding tlô pita, eimâ duapa cha ei
rie bâh vaw thei pâ ha ta, â mô penawh sahlao cha â hrâhhnao ei na ta, ei
pathyu ei, ei chaisaihna liata chaizôh apataoh na ta, Cowboy lakhu phiapa
liahsa ei khupa vâ tlyma, thokha cha na chi kaw ei ta, thlai ama thyu lymâ. He
vâta atyu n’awpa a kaw y laih, thokha a tyuh laih ei ta, kei cha a tyuh khoh va
na. A duah p’enawh sahlao kha cha einâ ly kaw sai ei. He nota pakha â ziapa kha
a vaw hra ta einâ vaw hryuh. Kawh kha kawh no a chho na ta, mongyu reih ei thai
tu leipa vâta palie khao leipa na ta, cho tata ei chalih ha.
Vâsâ ta Silchar cha my dawh 6 p.m
pa rachhôh ta tlô pi ta, zâ chhôh zydua ei duahpa vâta, Beri-Beri vei pâ pi ta,
ei pheipai he pua a thloh ha. Silchar liata Badam heipa chalei pi ta, cha cha
nie pi ta, a thlohpa a vaw zy laih, a vaw pha kaw bao! Silchar tawhta Bedford
liata kaw sie pi ta Aizawl eima kaw tlô. Aizawl tawhta cha eima hmo chhaota
phei ta zua vaw sie pi ta chhutla chô ta chakhâ kiahpa ta Sialsuk cha eima tlô.
Tlô o thlai vaw zyh pi ta, kei cha dyh 13-na liata vâsâ ta zua eina patlôsa ei.
Opy liata a tyuh na ta, ei sie lâhpa hry liata pakha cha, tlô o hmô mâh leipa
ta, a hmo chhaota â khie laihpa cha ei za hmô thei. Ei puhpa KT. Nocho tlôna O
kha sahma zuahpa vaw châ ta, he vâta angia a ryh leipa ta, Khazohpa Noh chhao
châh khao leipa ta, nie khai tawhta eima vaw sie lymâ heih.
Atanoh tawhta cha eima pheizy vaw
pasa pathao ta, eima byh zy miah a hrei pathao ha. Dusaw tata vaw sie hnolo
lymâ pi ta, Thenzawl cha zâlâ noh tla hlâ tata eima vaw tlô. Thenzawl eima
tlôpa cha, tlô o thlai zyh lymâ heih pi ta, eima zydua ta tlô o eima hmô thei
khao vei. He vâta daoh sâkha liata kawtai sôkha chalei pi ta, sie lymâ heih pi
ta noh a tla pâ hapa vâta thothihpa liata hlachâh hna lâpi liata phaw pi ta eimâ zia . Eima nodi pahla n’awpa ta
kawtaih kha thlai chaih pi ta, buakha pha a vaw tah nahta eima dâh thlai vaw
phi ta, eima zydua ta meihreipeih tao pi
ta, myta eima sie n’awpa lâ kha, ti a y ma, eima tlua lyma. Vâropi sie pi ta,
ti a y leipa vâta vaw kua lymâ heih pi ta, eima dâhphi ngâsâna chôta a zia heih
pi ta eima riethei-khaotupa vâta zua a vaw mô pi ta, my khih vaw deihpa hmia
eima hmôpa cha eimâ ly kaw sai.
Nodi kawpa chhaota mel 9 eima sie
tawhta Phulpui khih zua kaw tlô pi ta, pati thlai eimâ hia lymâ heih. Keima
nata ei puhpa hra, KT. Thailua cha o kha liata kei hiah khoh pita o chhôh liata
nô pakha cha thai vaw sa ngâ hai ta, he
he siku hyutuhpa lahpinô a vaw châ. Vaw pha ngâsâ ta “Aw, beih liana kha lao y aw ta, Ukâ(kaubel) liata bietie kha hâti nah
ama vaw bâh tita amâ hmie awpa tlâ nama pahlôh bâ aw”, miah tah ta eimâ
lyzie nata eima nodizie kha po â kho thlyu aw. Chapawsaw, eima nodi pâ tlai ta
zua eima vaw niepa cha lao chhao tihâh chhao phie nôh khai pi ta cho tata chhiehruh
pi ta, alynabie reih pi ta eima pua para syulyu ha. (Nohchhô) ama sawnah vaw
bâh aw ei ta, beih ruapa tlâ ama hmô bao aw, châhrasala âmo cha o lia a ypa tlâ
châ ei ta, keimo kha pachâ viapa tlao eima châ via rai rai. Thai miah ama pachâ
lei hapa chhaota reih awpa hnei tlai ma pi).
Vaw sie lymâ heih pi ta, eima py
cha a bie kaw, anodeikua eima phei padaohpazy vâta sie chatlie thei khao ma pi,
chabiah pâ lymâpa ta eima vaw sie. Ei pahneichhi kaw tyhpa sâkha cha, Myanmar
viahchao hri vaw hao ei ta, thokha a phei pasapa chabiah laih ta a siepa ei hmô
nahta kha daihti liata eima chabiahpa kha ei vaw thei tyh bao. Noh tla haih ta
Haulawng khih vâsâ ta eima vaw tlô. He liata a rie awpa hawhta a pachâ pi ta,
eima riethei zy chhao pua a vaw pai hapa tlai cha, tlô o pakha hmahta eima hmô
thei khao heih bao vei. (Zâkô kha Aizawl lâ ei sie nota Haulawng Hotel liana he
pati nie na ta, tlyhmia tawhta Haulawng miavaih yna hiahri na ta, ei palôh â
vaw lie pâ kaw) Ei puhpa Chera liata Bible amâ chuna liata ama viasa Rila,
Haulawng miavaih liata a ypa kha a vaw thei ei ta, eima riethei-thachhâ kaw hra
sala nie n’awpa nata a rie nawpa eima hnei vei tawhta cha mel 2 â hlapa chakhâ
lâ cha eima kiah pathao lymâ heih. Haulawng khih hawka liata Christmas seih vaw
tlô awpa a dypa satlia nata laihsa cha hluh ngâsâ ei ta, ama tha a pha ngâsâ
chuh. Keimo deikua cha eima nodi thachhâpa tho ta, eima phei pasapa chabiah
laih pi ta, Haulawng miavaih cha vâsâ ta zua eima kaw tlô. Satlia Rila o yna
cha hiahri pi ta, eima kiapâh ta liana kha vaw y thlâh ha ta. O eimâ zâ ngiapa
cha miah a vaw ly ngâsâ ei ta, sietanô pa3 pahreih ngâsâ sai ei ta, amah hmi
chhao chhietu leipa ei ta ama a-dawh siphiah liata zuah zuah amâ vaw hlai hlâpa
thopi pa eih bâ, viachhâ pasyupa a tao ngâ bâ, eima nie awpa bahly-maityu viah
âvi etc a chhoh ngâ bâ a vaw sa ei ta. Eima sapa nata thlahpa tha a vaw dâh
theizie cha, Vârâh tawtaw ama reipa hawh tlâ a châ. Mokuhpahâh ngâsâ ta eimâ mô
theina chhâpa cha eima palôh lyna vâ kha a châ.
A mylâpa ta awhpanô a tihthla haipa sa nata
tihâh liahsa pahrao khai tawhta vaw sie heih pi ta, Zâlâ dawh 4-pa rachhôh ta,
Zotlang vaw tlô pi ta, ei puhpa nah KT. Nocho nata Ithra Tluma zy cha Pastor
Thanchungnunga O liata tlô ei ta, Keima nata KT. Thailua cha Pihnô Z.
Thangliani (Ngiachhie Nô) paw o liata eima tlô. Atazâ tawh he cha, eima o a tlô
hapa hawhta eimâ pachâ ha bâ. A myla Christmas cha kei cha Chandmari, Puhpa A.
Saimaw o liata ei zâ hmâh ha. Noh 3 sie heih awpa a bâh thlâh hapa ta Christmas
kyhchhi cha ei dôh hra.
A mylâ Dt.26.12.1957 ta Lunglei
tawh sie heih pi ta, Tawipui khih mel 24 ahlapa cha a zoh pâ hapa ta tlô pi ta.
Keima tlônapa cha tihâh vaw pachhâ ha ei ta, kaliah bâhla hmohpa he pô 3 na pie
pâ ei ta, cha cha lao nata ei hmie, tihâh leipa hnaihta ei rao â taw pâ ngâ
kaw. A mylâpa ta sie heih pi ta, Lawngtlai he mel 18 a hlapa châ ta, nohtla
hlâta eima tlô. Lawngtlai liata Ei paw, Rahmo Notlia nah O liata ei tlô. Mylâ
cha eima khih eima O eima tlo thei ha awpa vâta azo ta chhao thlai amo na ta ei
thyu patoh ngâsâ. Noh vaw chhi ta, eima khih Saikao a vaw lâ ta, eima chhôhkha
nata ei viasazy kha mothlaw liata a vaw lâ ta, tlô rai a ngiahtiah khao va na.
Ei phei padaohpazy chhao ei my pâ daihmâ.
Lawngtlai liana he February 1957
ta Shillong lâ sie awpa ta eimâ zâ thaopa kha Puhpa zy L. Mark nata M. Hlychho
zy hnohta eima za siepa kha châ ta. Puhpa Tanmanga (Thangmawii Paw) ta Puhpa L.
Mark kha, mie thiepa ta eima châh pâpa kha châ ta.
Lawngtlai tawhta vaw sie pi ta,
zyuhsy chavah liata buakha apaha pi ta, zâlâ dawh 4 p.m rachhôh ta eima khih
cha eima tlô haw. Lawngtlai nata Saikao likawh he mel 24 a châ. Lunglei nata
Saikao he mel 64 a hlapa a châ. O eima tlôpa cha chhôhkhazy vaw tlâh khai ei
ta, kuzy a chalyu pi ta, ei Nâ ta thopi nata viahchhâ pasyupa thlai na taopa
ta, a pahâh pachaipa ta ei pahno. Thopi ei do hlâta, ei Nâ hnohta, “Ei Nâ, ei y
vei chhôhta khichhai dythapa nama hnei ma?” tah na ta. Ei Nâ ta, “Pachhie
khichhai dythapa hnei tlâ ma pi, Khazia?” eina tah. “E… Ei Nâ nâ, eima vaw siena liata tlô-o hnei leipa ta y laih pi ta,
ei nozy di ngâsâ ta zâkha chhochhi la, nie leipa ta na râhhmâhpa liata eimâ
rie. Khichhai rai rai ta dytha awpa châ vei lah y”, tahpa ta Ei Nâ kha ei chho
pâ ngâ kaw.
Atanoh kha daihti kô 63 a khô
hapa, a daihti liata ei rietheina zydua tlai kha khôpheih chô tawhta ei za
rohpady thlâh hapa cha, lohlie n’awpa sai a vaw châ thlâh ha bao!! Ei
puhp’enawh pa 2 chhochhi cha he khizaw rietheina, nodi-dâhphina, khichhaina râh
he vaw puasai khai pâ ha ei ta. Keimo chhao tlai khatita ma cha he a hlô leipa,
chhôhto ta achhaihna râh he puasai hra aw pi ta. Chhaihna râh tlai chhao he,
hnopoh hawhta lohpa tlâ a vaw châ hra bao aw.
Source: Board of Mara Literature, MADC, Siaha.
Comments
Post a Comment