Editorial
Kô 6 chhi a sie chiehpa rakha tawh
khata Mara reih thapasana nata Mara reih palaiseihsa ta pabohsa khohpa,
thyutlia hluhpi ta châ ro nata châbu papua liata hmah thata vaw la ei ta, he
ama hmahlana zawhzi ta Mara châbu a puapa, kuparo thliepa ta reikhi ta a châ
tyhpa kha, hmahsiena â zaw ta â zaw tah thei awpah ta Mara châbu hluhpi vaw pua
lymâ ta, atahmâ cha reikhi tlai a vaw châ haw hra, aly’pah a châ ngaita.
Zawpi chhao Mara châbu chaleina
kyh liata thata ahra pi ta, mara châbu hra hro a chalei chhyh lymâpa chhao ama
hluh ngaita. Cha hleikhô ta, Mara châbu
arohtuhpazy pasyuna nata reithaina ao reihkah ngia kawpa ta a vaw hlâ tyhpazy
chhao hluh kaw tyh ei ta, he heta eima hriaparaohna a phazie a palâsa hra.
He hawhta Mara reih liata ahrana a
tlô hai no heta chyhsa thokha deikua, râhzohpa hawhta ama palôh zohkaluhpa ama
hluh kaw chy, a pei ngaita. Khazohpa ta chi no-eihpa eima châna palâsa n’awpah
ta reihngia ngaitapa, Mara reih maniah pie ta, he mara reih, reih no-eihpa eima
hneipa vâta ryureina no-eihpa MADC chhao a hnei theipa châ pi ta, MADC eima hneipa
vâta ary liata hria thei awpah ta, sawhkhâ raihriapa ta hlao hluhpi hneipa ta,
Khazohpa byhnâ topa ta y pi ta, nohto khihsa, niebaw tluana pha ngaitapa eima
vaw hnei chyu.
He niebaw tluana phapa, sawhkhâ
raihriapa ta hlao eima hnei theina chhâpa he my ha tyhpa ta, eima mara reih he
eima vaw pasô thei khao tyh bao vei. Mara saw ta Mara châbu nata Music Video,
Audio Album ama taopa ama vaw zuapa maihzy cha Mara palôh phaohpa ta eima
chaleipa chyu tyhpa he Khazohpa khozie chhao châ aw ta, eima Missionary Rev.
R.A. Lorrain eima zana eima palâsana chhao a châ. Eima byhnâ tona hnawh, Mara
reih he pasô via lymâ suh vy.
KHIZAW COVID-19 UPDATE
Last updated-27.7.2020
~ By : Pâpa
Syuhlô
Târi
27.07.2020 @ 7:25 am taihta Covid-19 nata Khizaw
duasu:
1. Confirmed case- 16,361,190
2. Recovered- 9,973,096
3. Total deaths- 652,016
4. Territories- 218
Târi
27.07.2020 @ 7:25 am taihta khizaw liata
Covid-19 a vei hluh chaipa râh top 5 zy:
1. United
States
Confirmed- 4,371,839
Recovered- 2,090,129
Deaths- 149,849
2. Brazil
Confirmed- 2,419,901
Recovered- 1,634,274
Deaths- 87,052
3. India
Confirmed- 1,436,019
Recovered- 918,735
Deaths- 32,812
4. Russia
Confirmed- 812,485
Recovered- 600,250
Deaths- 13,269
5. S. Africa
Confirmed-445,433
Recovered- 265,077
Deaths- 6,769
Source:
Covid-19 Tracker
India_
Covid-19 Live
World Map/Count
ALOSIHPA LIATA
A MOHÔHNA.
~ Shri. BM. Khaimeichho.
Dy Secretary DPAR&P.
Disaster he Mara
reih lâta cha notaleipa ta raona, pamosana : O, lyu, Sahdô, hmo hluhpi nata
chyhsa thi theina etc. tahna a châ.
Disaster cha zawpi, vâtlâh, khitlâh, chhôhkha taona, buana vaw tlôna châ
ta, chyhsapa ta a taopa raona ( man made
disaster) heta rairuna thata miah a bai chhi.
Disaster he chi hluhpi y ta,
alosihpa, thlihpipa nata aleichopa etc.
zy a châ. Atahmâ cha a Alo asihpa chôchâh liata a mohôh n’awpah dâh ei vaw roh
aw.
Alosihpa he Disaster chi kha châ
ta, â vaw sihna daihti rei chhielie (predict) thei leipa a châ. Alosihna daihti
he pahchho kaw ta, seconds 15-30 / seconds 1 -15 rachhôh a châ via chai. A daihti
pahchhona pachâpa ta a paraopa deikua
cha a hluh ngaita kaw. Expertise
zy ta, “Alosihpa he notaleipa ta raona nô ama tah ( Earthquake is the mother of
Disaster). Eima Mara râh liata alosihpa he thapita asih vei hra sala, chyhsa tota a rahro awpah he
eima maophaohna a châ. John F. Kennedy ta “Na o chô / vâphuh raopa
cha nohchhô nota noh asa nota taopathi
tyh ( the time to repair the roof is when the sun is shining ) a tah.
Alo asihpa panaina ( Mitigation of Earthquake ) n’ awpah
ta chyhsa tota sawhkhâ biezy eima zyh awpah a châ.
Alo asih hlâta tao awpahzy:-
* Eima o, sahdô, lyu, nata hmo mâ ru
viapazy cha sokhâh ( insured) awpah a châ.
* O na sa daihti liata raona (
disaster ) a y thei awpah vâta emergency
door na tao awpah a châ.
* Almirah, Pawpi zaona beih (pot) nata
o bâ liata tawpa chi chyhsa tlathlu theipa zydua cha â i kawpa ta na khaipâ
awpah a châ.
* Raona a vaw tlô pathlei theipa a châ
vâta emergency kit tao awpah châ ta,
chazy cha : Meirâh, Torch light, First aid kit, radio, Phone nos nata battery thiehpazy chhao, ti doh awpah
nata nie awpahzy chhao na soh awpah a châ.
* Fire bucket nata extinguisher zy
khôtho liata na soh awpah a châ.
* Châhna peimawhpa o, lyu, sahdo
passes, Certificate, licence, account
bu, Cards etc. chhao â boh thei chaipa liata soh awpah a châ.
* Nama rakhô chheipâh liata a pao theipa, a tla theipa na soh awpah châ
vei.
* O he aleichao thiehpa liata tlyma, leizaih thiepa liata na sa awpah châ
vei.
Alo asih ngâ nota tao awpah zy :
Alo asih vâta palôhrupa a patypamâsa
awpah châ leipa ta, palôhru paso kawpa phaoh awpah tlao a châ. Alo asih nota, noraihpa
ta y khâ (Don’t panic during Earthquake )
* O chhôh liata nama y no a châ
khiahta la rakhô/dawhkâh ry liata nama nyu awpah châ ta, rakhô / dawhkâh cha â
icha kawpa ta patu awpah a châ. Rakho / dawhkâh aryhpaoh leipa khiahtala, a bâ
ki lâta namâ nyu awpah a châ. Nama nyuna
su liata second 60 chhâ nama y awpah a châ.
* Rakhô liata nama y khiahtala, y lâlao
ula, lahuah nata rizai ta nama luh nama vaih chai awpah a châ.
* O chhôh liata hmo a tlah theipa Fun,
Electric bulb, thlalâ etc. zy tawhta a vaih chyu awpah a châ.
* Nama y na su cha ngâ â chhih thlâh
khiahta la nama puasai awpah châ vei.
* Khôtho liata nama y khiahta la thokô
laipa, O laipa, Electric wiring etc. zy
tawhta abohna su liata y awpah a châ.
* Motor na haoh ngâ nota a châ khiahta la, su kawhpa lâ
ngai awpah a châ.
* Office, Sikul, zawpi ahmaohna daihti
liata cha a paraparô leipa ta âthlazi thei chaipa ta nata a pazipata ta, pua
awpah a châ khiah pua, a ngia awpah a châ khiah a ngia awpah a châ.
Alo-a-sih khai tawhta tao awpah
zy :
Alo asihpa he â sih chanei theipa
vâta a rahro pachie awpah a châ.
* Alo asih chaneipa heta, â sih tua
nota a rao leipazy kha a parao baichhi tyhpa a châ. Chavâta, hmo a rao thei
awpah chheipâh liata y awpah châ vei. Alosih chanei tyhpa (after shock) he a pasa
kawpa vâta, a rahro awpah a châ.
* Chyhsa bao thei awpah liata na y
khiahta la, heihlyuleipa zy, Machâ zy, hawhtizy na bao tua awpah a châ.
* A pahleihpazy ama y khiahta la Doctors tlyma, a thaipazy
ngai khei awpah a châ.
* Alo asihpa meikâpa ta a pazi theipa
vâta pachhai thei leipazy cha Fire Department zy pahnosa awpah a châ.
Fire Department zy raihriana liata pabua
awpah châ vei.
* Alo asih daihti liata Radio, TV zy
bie hneituhpazy tawhta pahnosanazy pachâ peimawh awpah a châ.
* Bie sianô leipazy phuahzâh lei awpah
a châ.
* Keimo ta eima tao thei khao leipazy
chôchâh liata District Disaster Management Committee tlôkhei awpah a châ.
* Disaster Management Act, 2005 Chapter
x section 54 liata chyhsa ta â doleipa ta bie a phuahzâh khiahta la kô 1 Jail atâh theipa nata phusâ
pacheisa theipa a châ.
KUNGFU BEIPA
BRUCE LEE THÂTIH
Bruce Lee he San Francisco,
USA liata November noh 27 kô 1940 khata hlasa thaipa Lee Hoi Chuena sawchapaw
papalihna châ awpah ta vaw pih ta, ama
unawh he chapaw pano (2) nata chanô pano (2) châ ei ta, phôryhpa lâta cha
Catholic ama châ. A moh hmiatuapa cha Li Chen Fang châ ta, a vaw pih tawhta USA
tawhta Hong Kong lâ apaih heih ei ta. Hawsaih sâhpi pazy haipa a châ no tawhta
film a vaw châ syulyu ha ta, kô 6 a châ nota â châ heih. Kô 7 a tloh tawhta Hong Kong liata school pha
chaipa py Lhasa liata soh ei ta, châhrasala achuna lâ cha a palôh pahei thei
tyh vei, apalypa-uasana chata a palôh cha la via syulyu ta, a paw pahno leipa
ta a ru lâta Boxing a vaw chu ta, a paw ta a pahno nah chata thata ra ta, châhrasala
âchuna pabua leipa ta martial arts âchu
awpah cha vâsâ ta a pasaih haw hra.
Kô 1959 liata Matrict pass ta,
USA liata kiahpa ta Washington State University liata Psychology nata
Philosophy achu ta, ama University Press-liata thlakha ta US Dollar 20 hlaopa
ta hria ta, sasyh âchyhpa ta châ achu ta, a daihti ruapa liata Martial Arts a
practice ngâthlâh ha tyh. Karate he All Karate Championship-liata ei sari vaw
champion hapa Chuck Norris hnohta achu ta,
Hapkido he Black Belt 7th
Dan Wang Ing Sik Korean chyhsa hnohta
âchu tyh hra.
Press-liata ahlao cha â
daihkhyh lei kawpa vâta lâthlôh pip alai kawpa liata martial arts cha pachu
pathao haw hra ta, mo pakha tawhta $ 15 rachhôh thlakha ta la tyh ta, vâhneichhih
kawpa ta kô 1964 khata Long Beach Karate Championship vaw y ta, cha liana chata
ahlao hrapa ta champion haw ta, chavâ chata ahnohta achu khohpa cha eikhapi ta
thata vaw pôh ei ta, dawhkha chhôh pachuna mâ châta $ 270 zy, Special-ta $ 1000
zy ta thata amâ vaw chu ha bâ. Long Beach karate Championship-liata Champion a
châ vâna chata TV Producers pakha ta Bat Man achâ awpah ta vaw hrua ta, he khai
nah heta The Green Hornet-liata Kato-hawhta â vaw châ heih.
He daihti liana heta Asia Film
he khizaw ta pasâhsa lei ngaita ta, a chhâpa
cha thata azawpa nata zochhih lei kawpa ta amâ châ tyhpa vâta a châ thlyu aw. Chah
nona chata Golden Harvest Group chata bo thiehpa kiah achhuahpa ta Film Star awpah
tluapakhy ei ta, ama Director Lo Wei lahpinô Liu Lien Woi cha Bruce Lee yna
America-liana chata avy ta, Bruce Lee-ta Martial Arts a vaw pachu haipa a hmôpa
chata a palôh pahnie ngaita ta, Golden Harvest Group apazao awpah chata hrua pâ
ha ta.
He daihti no heta notla baih lâ chyhsazy ta Chinese chyhsa ama
hmôdâh cha Opium pazy ahmâhpa nata a nie tyhpa hmô ta hmô ei ta, ama film chhao
mopa tlâh ta ama hmô leipa a châ. He vâ heta Bruce Lee heta nawhtaw khohlei
ngaita ta, Golden Harvest Group tawhta hruana cha a pachâpasia byuh leipa ta
thlai apyh pâ ha ta.
Hong Kong lâ pangaipa chata
thlai sie pâ ha ta, ama tlô pataw nah chata Thailand lâ siepa ta The Big Boss tahpa
film cha achâ pathao pâ ha ei ta, hit ngaita thlâh ha ta, Hong Kong cinema
Hall-lia chata thlakha tlai papua ei ta, Hong Kong Cinema Hall-liata film papua
parei chaipa record aduah haipa cha lypâ ha ta, Hong Kong $ 33,00,000 ama
lapangia thlâh hapa cha Golden Harvest hyutuhpa
Raymond Chow chhao amo a
pahlôpahlâ ngâ kaw.
Kô 1971-liata Fist of Fury achâ
pathao heih ei ta, châhrasala Martial Arts chhihthana key palâsa âchhuah dâh
cha ama Director Lo Wei chata paryhsa khao leipa ta, palôh châ lei kawpa ta
achâ papua ei ta, châhrasala khizaw pôhpalôhpa liata cha alâluah pathao ha ta.
Bruce Lee palôh pasapa cha
tlâh thei khao leipa ta, Fist of Fury ama launched rachhôh chata ama director
Lo Wei nah chata ahryuh haw ei ta, chhâzaw ta achhaih ha awpah ta puasai ha ta,
ano mo pakha châta SHEH HO Company cha padua haw hra ta, châhrasala Golden
Harvest Group hneituhpa Raymond Chow chata Bruce Lee talent cha ahmô pasia
kawpa vâta hriaparaoh awpah chata hrua ta, SHEH HO Company peimawhpa maih
Raymond Chow ta pie lymâ aw ta, châhrasala ama film taopa maih cha Golden
Harvest Company Presentation tawhta piepapua lymâ awpah ta agreement tao ei ta.
Lo Wei cha a vâdua pathao haw
ta, a lahpinô kyh a pachâ kawpa chata Bruce Lee ta ano vâta a pua hapa cha ra ta, ano hra chata
vaw pachâthai hra tlôh leipa ta. Â hryuh haw ei ta, â chhaih pâ thlâh ha ei ta, film star nahzy
ta abailyu khoh khao leipa ei ta, a moh châta The Single Wolf bi ei ta, he a
vâduana chhâpa he Bruce Lee vâta a châpa ta pachâ ta, thâtihbu lâta a thâtih a
chhienazie ta thata a rohpa hawhta ama reih.
Bruce Lee deikua cha SHEH HO
Company tawh chata The Way of Dragon achâ haw ei ta. Nora Miao nata Chuck
Norris zy chhaota achâ khoh ei ta, he heta cha notla baih lâ chhao â ngia
pahthu ngaita ta. Khichha lâ mopahnai kawtuhpazy chhao ta mopha tahpa ta thata
moh ei ta, film alâluahpa Papillon, God Father zy hlâ chhaota tataw via vei tah
ei ta, ama launched tawhta hâta eikha ta liata Hong Kong Dollar 500000 tlai ama hmôpapua
thlâh haw.
Bruce Lee film moh khohpa vâta
khizaw liata khihpi alâluah viapazy liata Cinema Hall zy cha bie khai ha tyh ei ta,
Golden Harvest chata Bruce Lee film Copy thata paphao pachhuah ei ta. Hollywood
lâ chhao avaw lâ ei ta, Warner Brothers ta film taokhei awpah ta vaw hrua ei ta, Enter the Dragon achâ ei ta, he chhochhi cha
America râhhlypi nata Europe zy cha a chalyusa tah thei’pah a châ. Cinema Hall laipa
zapangawhzy ta â raohpa ta ama papua tyh tah thei’pah a châ.
Enter the Dragon film ama tao
khai nah chata The Games of Death buakhei pathao heih ei ta, Film star alâluahpa
George Lazenby nata Negro doseihpa feet 7.4 âsâhpa Raoul Jabber zy chhaota achâ
khoh ei ta, he film ama buakhei hai no heta a vaw thi haw.
The Way of the Dragon amâ châ
nona khata Studio-liata rai ama hria hai nota aluh pahiahpa vâta pao ta, thohna
o liata admit pâ ei ta, Dawhtyzy chata a taksa a sapa a riethei tu ha tahpa ta
a kungfu practice tyhpa cha apahâsai chy awpah ta chho ei ta, châhrasala a rai
lâlao tlôh ta, Enter the Dragon film ama tao khai tita apahâ awpah ta decision tao
ta, châhrasala The Games of Death aachâ pazao heih tlôh ei ta, a sapa ta a
pahnie khao leipa a lyu kaw.
July noh 20. 1973 châ ta,
Hotel Parlour-liata George Lazenby, Raoul Jabber, Betty Ting Pei nata Raymond
Chow zy chhaota ama film tao haipa kyh reihpahmaoh ei ta, George zy ama vaw hâ
haino chata Bruce Lee chata, “Ei luh a
pasa, thohna na hnei ma?” tahpa ta Betty cha hiahri ta, ano chata
pasapachhana pie ta, Betty rakhô liana chata akei pazawh ta, Raymond Chow nata
Betty zy chata George zy amâ vypa cha vaw hâ hnolo thlâh ha ei ta, thlai ama
vaw tlô leipa vâna chata Raymond chow chata Betty nata Bruce Lee zy cha puasai ha ta.
Betty chata Bruce Lee cha
pathyu achhuah ta, châhrasala pathyu thei leipa ta, a thlahzohpa chata a dawhty cha thlai chho ta, o liata vaw y
leipa ta, Queen Elizabeth’s Hospital lâ cha thlai phaoh pâ ha ei ta.
Dawhtyzy ta ama theina zydua
ama papuana chôta zâ dawh 11:15 PM liana chata a lahpinô Linda Lee Anglo Swiss chyhsa
nata a sawchanô Li Shang Lin nata a sawchapaw Li Kurt Howe (Brandon Lee) zy cha
a siesai haw.
Bruce Lee thi dâh he Hong Kong
thâtihbu laipazy chata a mohnaonazie nata â do lei kawpa ta papua ei ta, thâtihbu
miakha chata Betty nahta sex ahmâh khoh ei ta, Bruce Lee ta thohna a hmâh vâta
a thi tah ta, châhrasala sawhkhâ ta Hong
Kong Dollar 10,00,000 pacheisa ei ta, thâtihbu hropazy chhao a pasa kawpa ta a
chhorei ei.
July noh 22, 1973 zâlâ dawh
3:30-liata Oakland khih Catholic
Cemetry-liata pabupa châ ta, a thi no heta zawpi thypangawh hlei ta pathlie ei
ta, United State-liata Chinese chyhsa
ahlao khai ei ta, cha dei châ vei. Mongyuh nata movyh singhnih thyno hlei vaw
pôhpakhy hra ei ta, California state-liata cha pathlietuhpa ama hluh chai thlyu
aw tah thei awpah ta chyhsa ama hluh.
No-âhchhih kawpa ta Bruce Lee thi
hlâ khata vâchhie ngâthlâh ha ta, châhrasala a thi tawhta deikua vâ a pha khai
ha heih tlôh.
Bruce Lee pasâhsa âchhih kawna
cha notla lâta khichha film khâpa sawta ama reih lei no ta a film ta khizaw
chahryh ta, mo hropa kungfu star alâluahpa
Jet Li, Jackie Chan zy châta thata lâhaw a vaw chhawpa ei.
Mara
reih rozie dopa
Khao (m) :
A chao lâ â khao (Verb)
Khao (r) :
Tao khao
khâ (Adv)
Khaoh(d) :
A khaoh
a vieh (Noun)
Eina khaoh (Verb)
Ei ky eina khaoh (Verb)
Khai(m) :
A tao khai haw (Adv)
Khai(r) :
Alô a khai (Verb)
Khaih(d) :
Mei-ôh a khaih(Adj)
Khei(m) :
Tavia nie’pa a pakhei mah y.
Khei(r) :
Sôh a khei (Verb)
Kheih(m) :
Akheih
ta a sie(Noun)
Khia(m) :
Â
khia kaw (Adv)
Khia(r) :
A khia
lymâ (Verb)
Khiah(d) :
Na tao khiah a pha (Conj)
Khie(m) :
A hykua â khie (Verb)
Khie(r) :
A khie
khao khâ (Verb)
Khieh(d) :
A khieh
kaw (Adj)
Khua(m) :
Sâh khua
kha a pie (Noun)
Khua(r) :
Lôkâh khua lia â duah (Verb)
Khuah(d) :
Khuah a reih ha tyh (Adj)
MARA REIH
~ Puhpa
Hiphei (L)
1. Nopi ti hawh eima hâpa,
Eima reih ta châ achuna;
Daihti phapa a vaw tlô haw,
Ly ta awh s’u Mara sawzy.
Tiama thapiphiana
chô ta,
Cheihchalo’ si
Mara reih he;
Eima chi he lei
khao aw vei,
Sâh rili aw he
khizaw lia.
2. Ryhraotuhpa Chô Khazoh nah,
Eima râh luhpazy zawhzi;
Eima châta khih deih haw,
Eima reih he a sâh via aw.
3. Chi hropazy mopakhôna,
Ru hra sala thihpipa hawh;
Nawh khao aw vei ei reih
cheipa,
Sâh rili aw thyutlia hry lia.
4. Thyu’ la hria s’u Mara sawzy,
Nônai, reisi, ngâchhihpa ta;
Hmia lâ tôh’ si eima râh châ,
Mara reih he a sâh via aw.
5. Chhihtuh Khazoh hmo to
taothei,
Eima cha hlâ eima ti nah;
Râh nah reih nah zawpi zydua,
Chhi la byhnâ miah pie mah
y.
Pahmaoh daihti
~ Pa-u
Fachhai,
New Colony –
II
Biehmia : Covid – 19 vâta sawhkhâ tota
ama chyhsa chyu pahmaoh lymâ ei ta, avaihna nata patlâhna kyh liata buakhei
chaimâh ei ta, Department tota rai phapa chhao hria khai hmâ khao leipa ei ta,
ama chyhsa chyu, pha n’awpah ta totie ama pachâ lymâ haina daihti a châ.
Papai chhâpa : Abei photlypa Izarei nata
keimo ‘Lakher chipho’ he alyu kawna eima hnei. Izarei chipho chhihtha awpah ta
sathaw thupa, Mawsi, Abaraha, Zawsua etc zy cha, Abeipa vyuhpa ta aduahpa ama
châ khai. Izarei chyhsa hry ta chhituhpa thokha nata zawpi thokha hmoparaona
vâta Abeipa cha a hiehâh ngaita ta, chavâta phohropa sei liatazy ta patâhpa ta
a papai tyh ei.
Chahawh
hrana chata, keimo Lakher chipho hry ta Pastor thokha nata Abei thokhazy ta
eima Missionary reingiah leina vâta phohropa sei liata miah a patâh hleikhô ta,
py sei liata miah patâh lymâ ta, papaipa ta eima y hai hra.
Missionary
reingiah leina point zy :
1.
Kô
1948, Tlôsaih reih Medium Siku cha, Mizo Medium Siku lâta ama thla. He siku he
Rev. R.A. Lorrain lobo/hmotaopa a châ.
2.
Awnanopa
moh châta, ‘Lakher Pioneer Mission Further
India” (LPM) cha, Lakher Independent Evangelical Church (LIEC) lâta kô
1960 liata ama thla. He chhao he Rev. R.A. Lorrain lobo/hmotaopa a châ.
3.
Awnanopa
moh châta, LIEC cha MIEC lâta kô 1967 liata ama thla. Rev. R.A. Lorrain lobo
“LAKHER” cha “MARA” lâta thlapa a châ haw.
4.
Awnanopa
moh châta MIEC cha kô 1976 liata Independent Church o Maraland (ICM) tahpa ta
thlapa a châ. Missionary Foxall cha parih khaoh eithôh tlai ama chapaosa haw.
5.
Kô
1971 liata Missionary Foxall cha a lao chapaolâhpazy ta pabâh ei ta, eima râh
ama kaw tlô nota pohvyhpa ta ama dy.
6.
Biehrai
nata hlabu, Rev. R.A. Lorrain & Foxall kuhria ori- cha kô 1975 liata panano
tua chaipa a châ khô lâta atanoh taihta panano via lymâpa a châ.
7.
ICM
cha ECM lâta thlana & Hqrs. pasiena kyh vâta kô 1989 tawhta atanoh taihta
Awnanopa nata Politics liata apôhkha thei khao ma pi.
8.
Kô
30 chhôh tlai ta Awnanopa apôhkha awpah ta ahaw ta, châhrasala khoh veih ei.
Missionary Vaili & L. Mark ahawna cha lôpanô chô liata tibaopa a châ khai
haw.
He tlupo ta Missionary
hmotaopa (Lôbô) ama parao tawh chhaota ama thailei châna rai a pahno veih ei. He vâ tlaina a châ thlyu aw,
Abeipa byhnâ eima to leina chhâpa hih.
Zisu lao chapaolâhpazy ta a
chariahpa lâta amâ liepa hawhta, Missionary lao chapaolâhpazy ta Missionary cha
hmotaopa ta amâ dyuh khai haw. Abeipa ta thei hmiatuapazy pasia n’awpah ta
point 8 tlai ahluana lô vaw soh khâh ta, amâ vaw chapia hawpa vâta papaipa eima
vaw châ haw.
Papai
daihti liata tovyuh chhiezie:
Missionary
Awnanopa moh bipa thyusaipa tam oh hropa nata Denomination hropa lâta eimâ bai
lymâ hawpa vâta Abeipa pathi pa-ia haw pi ta, chavâta papaipa eima châ.
Papai
theinazy photlyhpa chyhsa hluhpi châta:
1. Missionary pasôna nata
reingiahna a lei haw.
2. Awnanopa py doleipa sei liata
amâ ngia.
3. Tâkâ/sôh sei liata amâ ngia.
4. Chipho hropa reih nata dâh amâ
hly.
5. Chi pho hropa sei liata amâ
ngia.
6. Politics doleipa sei liata amâ
ngia.
7. Chanô chapaw
hiatliana/sikhôsei liata amâ ngia.
8. Paritheipa sei liata amâ ngia.
Pahmaoh
daihti:
Lyu
liata sâ suh hluhpi cha sukha liata pahmaoh awpah ângiah hawpa vâta a sona ‘su’
sawvâ tao awpah â ngiah. Chahawh hrana chata, Awnanopa py hluhpi tawhta pykha
liata pahmaoh awpah ta cha, a pahmaoh n’awpah su dopa py â ngiah haw. Kô hluhpi
chhôhta eima râh awhhmia tiepa, a chhôh liata Awnanopa py hluhpizy eimâ pôhkha
thai leipa nata rei eimâ raoh thai leina chhâpa cha, Abeipa sathawthupa, eima
Missionary lobo/hmotaopa py moh, LPM kha Abeipa apyhkheipa nata ordained pa,
byhnâ awpa hmâchhâh, paraopa ta lobo hropa liata apôhkha awpah amâ chhuahpa
vâta a châ.
Awnanopa
apôhkha awpah kyh liata pachâdâh miano :
1)
Assembly
pachâdâh taochhyhpa : Py moh nata Awnanopa kuphei châna zydua nata hlao chhao,
siesai/thyusai tlâ leipa ta Hqrs. nata Biehrai & Hlabu nata achhihthana dâh
zydua chhao, a totie kyh liata Missionary hmotaopa alâ khaolei awpah pei tahna
rai y leipa liata apôhkha awpah amâ chhuah.
2)
Abeipa
pachâdâh : Awnanopa py he Abeipa eih châ ta, a chhôh liata chakaona rai a
hriapa zydua nata zawpi chhao Abeipa eih eima châ khai. Abeipa ta a sathaw
thupa hmâpa ta Awnanopa py moh a vaw bi hawpa kha, parao, panano awpah ta taopa
châ vei. Avârâh châbu liata ropa a châ haw. Chavâta eima râh châta Awnanopa py,
apôhkha n’awpah su cha “The Lakher Pioneer Mission Further India (LPM) Founder
Rev. R.A. Lorrain, The Father of the lakher’s a châ.
Conclusion: Beizy Beichaipa ta, “Awnanopa py hropa sei tawhta pua u la, nama
pina LPM liata a vaw pahmaoh bâ the u, nama paraona zydua châ ngiahthai aw ei
na ta, byhnâ hluhpi ei cha pie aw ei. Pho pathaihpa ta ei châ tlyh hawpa vâta
cha paduapathi aw ei na ta, chaolahmei châ khao leipa aw ei chi ta, luhpa ta ei
cha tao aw ei. Khizaw photo chito, reihto hry ta chyh chai hra u la, ryureina,
biehneina nata hmotaotheina piepa châ aw ei chi ta, nama Khazohpa nata
Missionary moh cha khizaw liata ei chaluah lymâ aw” a tah.
‘Myuh
ta, myuhhneituhpa o lâ â dipa hawhta, Abeipa nata eima Missionary cha,
myuhhneituhpa châ ei ta, eima zydua cha, ama myuhzy châ pi ta, chavâta
myuhhneituhpa o (LPM) lâ adi bâ suh vy. Abeipa ta byhnâ pie mawh sy. Amen,
Halleluia…
LAILA NATA A HLAZY
~ T.A. Chhôhu
( He Châpaw
(Article) he Puhpa TA. Chhôhu châbu, “Eima vaw pahno hra awpah ta” tahpa tawhta
lapachhuahpa a châ. Ed)
Laila he Khithie pho châ ta, a
paw moh Lialy nata a nô moh Tohnai a
châ. Kô 1874 liata Theiva khih kiahpâh Chhaolô liata Saikao mo ama y nota a pihpa
a châ. Kô 1914 ta Krizyhpa lâta a vaw palie ta, kô 1924 ta bâti (baptisma) a
châ. Kô 3 (thôh) chhôh Vaili mahpaw (Rev. R.A Lorrain) hnohta y ta, pasana
khiakhi kawpa vei ta, kô 1927 January noh 8 (charie) ta â pahâ (thi) haw.
Sawchapaw 1 (pakha) hnei ta, a moh cha Dyuly châ ta, Amôbyu (B) khih liata khih
a sa. Â ngiapâ hmeiseihpa a châ thlyu aw, a thi chyta a biereipa cha, “Ei saw he cha mosâhpa nata Khazohpa ta vaw
mohôh lymâ aw ei ta, ei theina rakha ta ei vaw pachô hnualuapa ei tâkâ Rs.
20/-(syno) deikua he cha a zydua ta Khazohpa sôh liata vaw soh khai muh vy,”
a tah.
Saikao
khih tawhta laihsa hnohta Paitha (Paithar) lâ a paih hra ta, daihti rei leipa
ta Amôbyu (B) khih tawhta KARANI (khih reihpa/VC Secretary) rai hria thei awpah
ta Lôlei (Lunglei) lâ tuapa a châ. Anodeikua châ a thai thei leipa a châ thlyu
aw, ama Siku O cha ano (Laila) palôh liata cha châ â chu n’awpah hlâta cha
Laihsa nahzy chhaota sahmazy dokhoh ta, palao-palâ n’awpah ta a pha viapa ta a pahno/pachâ
ei ta, a hla liata:
“Viahpa châhdi thaina lo vaw
châ e,
Dawny Sahei dawh-O nohchhi;
Zyu ria pahla na pha e.”
Laila hla he pahnona rakha ta vaw roh
laih tua’ sala:
“Khiahlô vâh rairu ta morâhpa,
Vahpi tai pakhâh ta ngôhleiri;
Ei molaih na ai vei.”
He he Tlabô (Tlabung) lâ a sie
nota Tichô (Tuichang) chavah liata hleidy ama daopa a phina a châ (Hleiri he
mongyuh reih ta Suspension Bridge ama tahpa he achâ).
“A si chah-rao saphia viah
zuahnô,
Phôhpa tlô tlei, pawnô vaw moh
la;
Hnazô ngôh kâto chhaota.”
He he viah laihsa (chanô) nah
ama hnapasu liata kâto (rahy alyupa) a ba pâna chôta ama lâpa a hmôpa a pha ta
kaw hra ta, a phipa a châ.
“Lailâh lochona tleih leipa
ta,
Thopôh vâpiah taih pakhâsana;
Rihkha haosai sahna he.”
He hla he Saikao lâ â paih
nota daitly ama daina hniehnôh a hmôna a palôh liata ypa a phina a châ.
“Sôsi buzyu lâh thai sualua
cha;
A hnazô ta Dinô Pawtlai;
Awh lai sâh daihmâ na ta.”
He he Meitei laihsa nah Saikao
khih liata ama lâpa pha a tah vâta a phina châ ta, Pawtlai he a laihsa kho
kawpa a châ vâta a pakhopâ ei.
“Tlôsai Thylai a lai hmeiseih
vâ ma?
Azyu kaohzy a chahryh khai na;
Aw pypitai a thâ na.”
Saikao (Tlôsai) beipa Thylai a
nôchâ phana nata a moh pathâhna a phina a châ.
“Siaramainô dawh-o taihta a
sah,
A chô atyuhpa ta luhpi;
A ryh kâto sahna taih na.”
Saikao beipa Thylai hnohta
Kolkota lâ a sie nota o chhâhsâhpa a hmôpa a phina a châ.
“Sôhly hnohta vâdei luah laih
na,
Phaovyh laihno thlati leih
lai;
Vâchy ei ri no kha la.”
Saikao beipa Thylai nata
Kolkota lâ ama siepa pha a tahna a phinapa châ heih ta, abei Thylai chhao a
palôhtlâh ngâsâ ta, Laila he a pazupathâ pâ ngâkaw ei aw.
“Laty tlâhpi tawhta râh sai
suah na,
Ngôhia paw pivaw O moh na;
Ngôh thlalâ na a lyu e.”
(Dawh thlalâ – Pachi Hlychho).
He daihti nota Palâ beipa cha
Laivu châ ta, â ly tu hapa vâta Râchâ sô 9 (chakipa) a pie (Ref. S. Mokia).
Sahma beih-rai lai kawpa a pie (Ref. Pachi Hlychho).
“Ngôhia paw asopa siahnao cha,
A chao a luah paku lônah;
Khi zathôh lyma.”
He he Palâ a za tly nota Palâ
beipa Laivu ta Masiah naoh sô thôhpa a ka nota a phipa a châ.
“Ki maihnô ta ei khitlâh vaw
tlô e,
Vyhai ry tawhta Lama vazôhpa,
Laihmoh a chhô ha na.”
He hla he Amôbyu beipa Siatô
ta a khih liata Chaoliah vaw puapa a kapa a phina a châ.
“Tipi meihdo thyu hlâ mokhâh
ei sa,
Nohly a kâ hneichhyh a vaw tao
e;
Sawtlu lôh a sa na.”
He he a laihsa kho kawpa
Thleichhai dyh a châpa, a vaw kua awpah hâpa ta nohchhô hlâ via a mokhâhpa vaw kua
leipa, a hnabeidypa ta a phina a châ. Thleichhai he Dukhaw O lâ dyhchâpa hawhta
reipa a châ. Hnabeidyna hla a châ thlyu aw.
“Viahpa pâpi, pohchi soh bao
cha,
Cheihdô laihna kiah ta
tlâhtla;
Zahchy ei rahmâ khiah ma.”
He hla he Paitha (Paithar)
khih liata a y nota laihsa nahta Hradô (Abei machâ ama châ thlyu aw) ta lyh
(pacheisa) ei ta, Sisâ nata Seihhrâhpa ki lapa ei ta, pei tah ngâsâ ta, a phipa
a châ.
“Dinô sakha pua lei y cha la,
Chhôhno ry lia tlôh palâh mawh
se;
Viahzuanô tlupa naihta.”
He he Amôbyu liata kyhchhina
ahlao awpah ta ama hrua ngâpa Laihsa ahlao khoh leipa a phihnâpa a châ (Ref.
Pachi Hlychho).
“Awhby chhiepa na palôh lai
cha,
Zâcho Awhkho na chahryh laih;
I hro ta cha nga pâh ei.”
Zâkha cha a sahma doh-lâhpa
Laihsa ta hla chhiepa ta a paliena châ ta, ano (Laila) ta he liata a palie
heih.
“Ô kali ta hawhta pua thlâh e,
A hno hro daih, karô chhathôh;
Nohto a chathleikhei e.”
Laihsa nô cha a palôh pasa
ngâsâ ta, a mothlih a pathla pâ ngâ kaw ei aw.
“Dawhnô ngôh lakhu chhao hra
mawh sala,
Tlâhpi khih khô ei lailâh
leipa na;
Lôh hia na pahreisa ei.”
He hla he Manipuri (Meitei)
laihsa buakha a hmôna liata a tlaichhaizie nata a sie tawhta a palôh â lie vâta
a phina a châ.
“Laila kei la i vei awh veipa
na,
Laphôh â lie lâta ngiah khuh
vy;
Chhihroh a pawthazy vyh.”
Viasa rihchâh nô-u riah a chi
kawpa vâta a hlaphipa ta hmahta ama palôh ahnao pathlei lah a tahpa vâta a
phina a châ.
“Mokuh rah-mâ ei khaih laih
nota,
Mawpôh pahri chô lia dawh-ei;
Vapiati papua pâ na.”
Sahma a pari tu vâta azo â mô
nota â pazôthlu tlamawna anosasyh ta â phina a châ. He hla tawh heta chyhsa
areisipa a châna aphuah ngâhpa a châpa â lâ kaw. Hla phi thai penawh he a
tlâhpipa ta ama palôhru a pathaih kaw tahpa, he hla a phipa tawhta â pahno thei
kaw.
“Hraithlao pawtho thluna
sawtlupa,
Saira mainô awna tliatlâ la;
Khâ hma na nainôh khao vei.”
He hla he thohaw awpah ta tho
thlu hra ta, châhrasala a hnabeiseihna hawhta laihsa nahzy ta phaopa (pahreih)
khoh tlâ leip’ei ta, a phina a châ. Laila he chyhsa areisipa a vaw châ
hmeiseih.
“Lâ ma tlei cha kei la lôpha
pi va,
Khataih paly tilih soh lia ma;
Lôhdu ei châ ti heih aw?”
“Lôhdu viana chyuhlei vâsâh
cha la,
Râh lâ Uliah nô hawh rôh laih
na;
Noh-ly a chhina ki y.”
“Lôhdu kha la mythâ pawh aw
sa,
Ei tah rawlaw, chhôhso thâ
liata;
Ahlei châ ngiah via tyh na.”
“Ei heihzy la saro kiathâ khai
na,
Keima dei na titha ngapeih
hawhta;
Satly lai za hâ aw na.”
“Mo la lôhdu a châ lei naih
ta,
Keima lama khydi Hrany paw;
Chhâ thôh kho a tôpa na.”
A chô liata hlazy khi a
rihchâh kha penawh ta dyh châsai khai ha ei, ano hra cha ama riethei tu vâ ma,
kyh hropa vâta ma dyh charâta châ leipa ta (lahpinô charâta hnei leipa ta), he
vâta kyhchhi no nata Awhkhy hla sana lia maih ta khoh tôtuhpa sai ta hmâh ei
ta, cha cha anosasyh ta a ngia â chhie kaw thlyu aw. He hawhta hla a vaw phipa
heih (J. Vialua hla ‘Viapa thlalâ amoh na keima hmah lôh a du va na’ tahpa
nahta â vaw lyu kaw).
“Awhkhypa ta a choh palai dih,
Chathlia siesu a lao dyh lai;
Awh hlaonô chapia pâ na.”
He hla he chasipaw daihti nota
my kha cha nohsa â aih nota awhkhypa ta Awhpinô a charia ta, a ria nainô a tao
ngâpa a phina a châ.
Laila he hla a phi thai tlai ei
aw, ano chhâ liata hla phithaipa chapaw hry liatahpa Hratlai chhaota he hawhta
hla a vaw phipa:
“Khâpa lyuhbie na lailaoh e,
Awhkhy laphôh rohhnâh nô cha;
Ei palôh thotawna a pua,”
tahpa ta.
Laila he a lochono cha a hla
phi thaina vâ heta a pahno leipa y veih ei, he hawhna heta ama reih tyh, “Laila nata Ra-awh a pahno leipa ama y aw ma?” tahpa ta.
He châbu chyhpata liata Laila
Hla palâsapa khô lâta hla hropa a y hôlô nahta pangiasa â chhih. A pahnopa maih
ta roh thei ei sala kho â chhih kaw. Laila Hall hnei pi ta, Laila thlâ reih via
heih ei sih la. Hlihchhy Road-zy chhao khawh?!
“Tipi meihdo thyu hlâ mokhâh
ei sa,
Nohly a kâhnei chhyh a vaw taw
ei,
Sawtluh lôh a sa u.”
He
he a laihsa kho kawpa Thleichhai dyhchâpa, a vaw kua awpah hâpa ta nohchhô hlâ
via a mokhâhpa a vaw kua leipa hnabeidypa ta a phina a châ. Thleichhai he
Dukhaw o lâ dyhchâpa hawhta reipa a châ. Hnabeidyna hla a châ thlyu aw.
“Viahpa papi, pohchi soh bao
cha,
Cheihdô laihna kiata tlâhtla;
Zachyh ei rahmâ khiah ma.”
Pa-ôpazy nata Mo
(Tobacco and Eye)
~Thati Khithie
Sri Sankaradeva Nethralaya
Eye Hospital
Beltola, Guwahati
Mara lei Awhsi a khô hapa Puhpa J. Vialua ta
reithaina hla a phipa sâkha liata Vârâh pha zie awpah, he hawhta a vaw palâsa: “Raphyu
lia nohchhi phana thlihuah nai zualua a pathli”….Puhpa J. Vialua kha
mochaopa châ ha sala he hla bie he a reih papua thei vâ ma tahpa ei pachâ
tyh!!! Raphyu liata nohchhi a ngia kawpa nata lôh-lie chhih kawpa cha
mokhaoh ta hmô ta, cha liata nai zualua kawpa ta thlihuah a vaw pathlipa cha,
nahkhaoh ta a pyu thei ta, sapa pachiah hropazy ta a chakua phana ama pahno theipa
a vaw châ. Mochaopa ta he hla bie he âchieh kawpa ta a phana a chapao thei
nahta pangiasa beih va na. (Ngiapâna mothlaw ta hmô pasiapa chi chhao châ
hra vâ!) Sapa Mokhao ta hmôtheina he a vaw peimawh kawpa na a châ thlyu aw?
Heta ei pachâ tyh: Athaona 27:1 “Chatawh
cha Aisika cha machâ ta, hmô thei khao leina taihta a mo a zoh tawhna chata……”
A mo zoh (mochao) leipa sala Aisika kha a sawchapaw seihnai Zakaw khata
a dôvei thei nahta pangiasa thei va na! Athaona 27:22: “A
ao cha Zakaw ao châ tlôh ta, a kuzy deikua cha, Esaw ku châ tlôh” A ku hria
pahnotheina nata nahkhaoh thei theina pahnona deita ta bietluna tao ngâh khao
vei. A ku hriapa zy, hnapasu nata nahkhaoh theinazy ta a sawchapaw seihnai
Zakaw a châ tahpa ta a lathli (brain) lâ ngiana (signal) kei pie
ngâ kaw hra sala, mokhaoh ta ngiana (signal) a pie thei khao vei tawh
cha dôveipa ta a y thlâh ha kha zaw. Esaw châta mothlih tlana nata chana dei a vaw
châ.
Sapa Mokhaoh ta hmôtheina he a vaw peimawh tlaina. KHAZOHPA
KUZÔ PAHNOTHEINA 5-ZY (5 SENSES) Chyhsapa he Khazohpa ta Ano
kakuapa (lyupa ta) ta maniah a taopa châ pi ta; (Athaona 1:26,27).
PAHNOTHEINA chi 5 maniah a pie, chazy cha:-
Hmôtheina (sight – Ophthalmoception)
Nah thei theina (hearing – audioception)
Ku/hriapa ta pahno theina (touch – tactioception)
Roh pahno/pahnâ theina (smell – olfacoception)
Pahâhna pahno theina (taste – gustaoception)
Pahnotheina 5 zy heta Khazohpa zôphazie nata rônahzie
a palâsa ngaita. A peimawh chaipa atlyh awpah châ ha sala; khâpa eimâ tlyh aw
vâ tly? A ru ngaita aw…. sâkha â ki lei khia chyhsa châna paki thei leipa aw pi
ta; Khazohpa ta maniah a pachhuahpanohpa hawhta hrochhôh daihti reih thei hra
aw ma pi.
Hmôna awpah ta MOKHAOH (eyes) maniah pie ta.
Theina awpa ta NAhKHAOh (ears) maniah a pie hra. Hriapa pahno theina
awpaH ta THARI (nerves) maniah a pie. Roh pahno/pahnâna pahno theina
awpah ta HNAPASU (nose). Pahâhna pahno theina awpah ta PAKAH – PALEIH,
DÂHZÂ (mouth – tongue, pharynx) maniah a pie.
Pa-ôpazy hmâpa ta chyhsapa ta Pahnotheina sâ 5 (Khazohpa
O) hry liata sâkhana MOKHAOH a paraona dâh a chyhta palâsa ei si la.
PAHNO TUA AWPAH: CHÂMAIH
Pa-ôpazypa (châhnamei, sâdâ, khaini, karao,
etc.,) heta hmo (substance or chemical) hluhpi 4,000 hlâta hlu viapa
a chakaih ta. Hezy hry liana heta chyhsapa châta pha lei pachaipa carcinogens
(cancer tlôkheituhpa), irritants, inflammatory agents – chhôh lâ liata
hmah pa-una tlôkhei theipa châmaih hmo (toxic) mokhao (eye)
a parao theipa â chakaih hluh ngaita.
MOKHAOH A PARAONA DÂH: Eima sapa heta anosasyh avaih theina (antioxidants)
hnei ta, cha cha pa-ôpazy châmaihzy heta a thatlôna a chyh chyhta ama parao
tyh.
Mei pazypa (smoking) heta eima pôhpa
liata thari – thisaih lâpi zydua pabua thei ta; cha chata
Thisaih sâhpa (High Blood Pressure) a tlô khei. Mokhaoh (eye)
lâta angiapa thari – thisaih lâpi chhao pabua thei ta;
mo hmô padâhna tlyma, hmô theina tla pahnaina (degeneration) tlyma a
tlôkhei thei.
Pa-ôpazypa châmaihzy heta eima thisaih liata oxygen y
awpahzie pachyh ta; eima mokhaoh ta oxygen a dao awpah zie
padaosa thei hra vei. He heta mokhao châta rairuna chi nanopa thata a
tlôkhei hra.
Pa-ôpazypa a tao hluhpazy he machâsâlâ pangai nao
via ei ta; cha hawh hra ta Mokhaoh chhao bâh hlei vei.
HAWTIPAZY LIATA: Hawtizy he pa-ôpazy tao hra vei ei sala a
châmaih heta a hlasai/râsai hmeiseih thei vei. Ama pahrâlâhpazy tlyma, ama
kiapâh liata pa-ôpazy a taopazy vâta tlyma nôpaw (apachaipa ta nô) zy
vâta a boh pyly veih ei.
Hawtipa zy Mokhaoh liata Pa-ôpazy châmaih raihria:
Strabismus/squint (Mo law – mo âsia): Mo
asia – mo law (Strabismus/squint) eima tah tyhpa he mokhaoh asiapa,
apatlâ/ady leipa he a châ. He hawhpa he sawphao nota pa-ôpazy (apachaita
châhnamei pazy) a taopa Nô liata nawh kaw pih awpah cha Mo âsia theina –
ryhpaohna (chance) 8% ta, a tao leipazy hlâta, â sâh via.
Allergic conjunctivitis: Allergic Conjunctivitis he mo (motlâh
chhôh lâ nata mohmô chheipah zy) ta hmo âzie leipa a hneipa vâta a hmah vaw
pa-u tyhpa he a châ. Hawtipazy he ama sapa panyu kaw ta, chavâta châhnamei khuh
he amâ zie lei ngaita. Châhnamei khuh ta a hria phapa liata a ypa hawtizy he
20% rachhôh ta Allergic Conjunctivitis ama hnei nao via.
PITLOHPA LIATA: Pa-ôpazy pata pitlohpa Mo liata pasana a tlôkhei
theipazy:
Cataract (Mo zohna): Manô-mapaw daihti tawhta eima hmia pahno kawpa mohmô thlalâ (lens)
râhpa/pawhpa (mokhaoh chhôh liata meido â zaw/chhoh) eima tah tyhpa kha
a châ. Cataract he kô kaw uhthei lymâpa ta â chakaihpa (ageing
process) sâkha a châ. Châhrasala, Pa-ôpazypa he risk factor (chichhihna
pa-ysatuhpa) lai kawpa a châ.
Châhnamei pazy hluhpazy liata cataract y
theina he a sâh via ta, meipazy beih leipazy hlâta a pazy tyhpazy ta Cataract chi
kha nuclear cataract (sub-capsular posterior cataract)
ama tahpa chi, a lie no(2) ta ama hnei nao via. Mohôh (treat – Cataract
surgery) leipa ta a y parei khia mo zohna/chaona, thlai ta a tlôkhei thei.
Age-related macular degeneration (AMD): Hmo eima hmôpa, mokhaoh chhôh liata a vaw
sypahmaohtuh chaipa he retina (mohmô pahlytuhpa radâpa)
tah ei ta; cha retina liah-lôh liana chata macula
– alialôh hmô theina (central vision) su y heih ta, he macula heta
a sia kawpa ta hmo eima hmô theina rai a hria. Khâpa hmo vâta tlyma macula he
hria pananopa ta y ha sala, eima mokhaoh ta alialôh (central vision) a
hmô theina cha pabua ta, eima hmo hmôpa sia khao leipa ta y ta, eima mo a zoh (padâh)
ha ty. Thokha liata ama hmo hmôpa rai rai he â chahmie (distort) khai ha
tyh.
Alialôh (central vision) hmô theina eima
pahlei ha khiah cha; noto ta eima tao tyhpa nata peimawh kawpa – châ reipa (reading)
zy, ropa (writing) zy, mawtaw haohpa (driving, riding), TV mopazy
tao thei’pah châ khao leipa aw ta, near work tlâ tah ei
si la – âhniapa liata rai eima hria/tao tyhpa tao thei khao mapi tahna a châ.
Châhnamei heta eima sapa liata oxygen raihria
patypamâna (oxidative stress) tlôkheipa ta retina a
parao tyh. Thari liata thisaih siepa pachyh ta, mokhaoh lâta thisaih a ngiapa a
pachyh hra. He heta mokhao ta thisaih phahlana (ischaemia) zy, oxygen phahlana
(hypoxia) zy nata retina liata hmo didaoh a pahmaohna (micro-infarction)
zy a tlôkhei tyh. Châhnamei liata châmaih ypa chikha – benzo(e) pyrene heta retina(l)
cell zy thie tyh ta. He hawhpa cell thi hapa (death
cell) he chyhsapa thaina ta taopathi/patlâh thaipa châ khao vei; Abeipa
tawhta tlâna deileipa ta cha.
Pa-ôpazy a taopazy ta Age-related macular
degeranation (AMD) he, a tao leipazy hlâta a lie thôh (3-fold)
ta ama hnei nao via.
Diabetic retinopathy: Diabetic retinopathy he mo
pasana khiakhi kawpa – pazô-thlôhpa (diabetes) pasana a hneipazy
liata alâluah kawpa; thisaih liata a thlôhpa hluhtu hapa vâta mokhaoh (retina)
chyhtuhpa thisaih tharizy a parao/papyu hapa he a châ. Retina chyhtuhpa
thisaih thari a rao ha nahta cha retina liata thisaihzy cha
pyu (leak) papua ta; hmahdawzy tao ta, hmo eima hmôpa sia khao tyh leipa
ta – âchamiehpalao (distort) khai ha tyh. A nao kawpa ta mochaona a
tlôkhei theipa a châ.
Pa-ôpazypa (a pachaita Châhnamei)
châmaihzy he Diabetic retinopathy a tlôkhei theituhpa/pa-ysatuhpa alâluah kawpa
(significant risk factor) a sâh kawpa sâkha a châ. Pa-ôpazy a taopazy ta
a lieno-liethôh (2,3-fold) tlai ta, he diabetic retinopathy pasana
khiakhi kawpa he ama hnei nao via.
Thyroid eye disease (TED): Thyroid gland he eima rao liata
chhia a ypa he a châ. Thyroid gland heta eima pati/hmo niepa
sapahti lâta paliena rai (metabolism) zy, sapa châta a peimawh awpah
hawhta raiparuahna nata â vao padona (regulate) rai zy, sapa laiseihna
nata â tao pitlohna (growth and development) raizy ama hria.
Thyroid gland ta rai a hria pakhô (overactive) tu pâ
ha nahta heta, hormone (sapa chahthli thisaih lâta angiapa)
chikha thyroid hormone thata pazâ papua(pie papua) ta;
mo pasana chikha khiakhi kawpa thyroid eye disease (TED) a vaw
y tyh.
Thyroid eye disease (TED) heta mohmô (eyeball) byuhpatluana,
puapatluana (protrusion – proptosis) zy, hmo hmô
paphieh – pakaoh (double vision) zy, hmô theina pahleina (loss of
vision) zy nata mochaona (blindness) zy a tlôkhei tyh.
Pa-ôpazy a taopazy liata Thyroid eye
disease (TED) he a hluh ngaita. Royal College of
Ophthalmologists Research, UK ta apalâsana liata cha Thyroid
eye disease (TED) he mei a pazy leipazy hlâta a pazypazy ta a lie
palih (4-fold) ta hnei nao via ei ta, Mei a pazy hluh (heavy smoker)
zy ta a lie sari (7-fold) ta ama hnei nao via tahpa ta a palâsa hra.
Optic neuropathy, Anterior optic neuropathy (AION)
: Optic
neuropathy, Anterior optic neuropathy (AION) he mo pasana chikha, pasa
chhieliena y tlôh hlei leipa ta, eikhapi ta mo zohna a vaw ypa, mochao
pathlahna taihta a tlôkhei theipa pasana chichhih kawpa a châ.
Eima châh-ao (heart) tawhta mokhaoh lâta
thisaih achyhtuhpa tharipipa (artery) liata thisaih akhypa a chyh (â
khi lei) pa vâta pasana a vaw ypa a châ via chai. Atherosclerosis –
(thari liata thisaih a siepa pakhâna/pabuana a ypa) he Optic
neuropathy, Anterior optic neuropathy (AION) a tlôkheituhpa liata a
tôhpi chaipa sâkha châta, maohphaohna a hnei lai kawpa a châ.
Châhnamei a pazy tyhpa (smoker) zy heta a
pazy leipazy hlâta a lie 16 (16-fold) ta Optic neuropathy,
Anterior optic neuropathy (AION) he ama hnei nao via. A pachaipa ta kô
45 – 55 likawh uhtheipazy liata, he pasana hri he âlâ papua via chai tyh.
Optic neuritis, Optic neuropathy, Optic nerve
atrophy: He
pasanazy heta mokhaoh ta hmo a hmôpa syhpahmaotuhpa (retina) tawhta
lathli (visual cortex – brain) lâta ngiana (signal) piena rai a
hriatuhpa pahnona thari (optic nerve) zy ama parao tyh. Khizaw thaina ta
patlâna a hmô papua mâh leipa pasana, mo zohna hri a châ. Arao chhivia awpah
vaih awpah dei he thohna thaina tawhta a taotheipa a y chhôhpa a châ chyh.
Châhnamei, Karaoti (tobacco in liquid form)
aomâ tawhta taopa, aomâbeih (tobacoo exposure through pipe) zy ta, he
hawhpa pasana he, ama tlôkhei khoh pachai. Kô liah-lôh (middle aged)
pazy tlyma, machâ viapazy tlyma hria pabua via chai ta, pasa leipa ta dusaw ta
ta mo zohna tlôkhei ta, mokhaoh ta rôh (colour) a pathlua theina zy
dusaw tata tlapahnai ta, hmo hmôpa zy â chamieh (distort) khai ha tyh.
He pasana heta mokhao sâkha dei châ leipa ta a sâno ta a hria pakao tyh.
Toxic amblyopia: Toxic amblyopia he mobaina (spectacle)
nata contact lens hmâpa ta patlâh thai lei awpah hri châ ta,
mo sâkha tlyma sânoh tlyma hmôtheina, dusawta ta tla pahnai lymâ pa pasana hri
a châ. Mokhao sâno zy ama hmôtheina (power) a lyu leipa tahpa chhaota
eima reih thei aw.
He hawhpa mo zohna he pa-ôpazy (tobacco)
liata a ypa châmaih sâkha cyanide ama tahpa ta a tlôkhei tyh.
Sapa pasana, mokhaoh a parao theipa thokha
zy:
Diabetes mellitus (DM) – pazô-thlôhpa
Hypertension (HTN)– Thisaih sâhpa
Rheumatoid arthritis (RA) – Ru pasana
Thyroiditis – Rao liata chhia pasana chi
nano nanopazy
Autonomic nervous system (ANS) disease – Sapa
pahnona thari pasana nano nanopazy.
A chô liata palâsapa pasanazy khi mokhaoh raona/mo
zohna tlôkhei theipa a lâhâh viapazy châ ta; kô 5 hlâta hluh viapa eima hnei ha
khiah cha Kô 1 ta eikha chhâ. Mo Dawhty (Optometrist/Ophthalmologist) a
pamosa (check up) tyh awpah a pha. Pasa chhieliena (symptoms) y
tlôh leipa, mochaona taihta a tlôkhei theipazy châ tlôh ta. “Patlâhpa hlâta
avaihpa a pha via” tahpa a châ khaw.
Bie baina: Pitlohpazy liata a y theipa mokhao pasana
eima reih chiehpazy khita Mara râh nata Maw râh liata thata thari a thla ngâ
hai. Maw râh tawhta tlâhleipa ama za refer pa nata a pamosa
awpha ta Guwahati a zâ ngaipa hluhpi he retina liata
rairuna a hneipa ama hluh ngaita. Age-related macular degeneration
(ARMD) zy, Diabetes retinopathy (DR) zy, Thyroid
eye diseases (TED) pasana a hneipazy chhao bâh hlei veih ei.
Retina nata optic nerve liata rairuna a
hneipa ta Maw râh tawhta a zâ pamosa tyhpa zy he pa-ôpazy a taopa nata sahma a
doh tyhpa ama hluh ngai ta. Chapawzy hlâta chanôhzy ta he pasana he ama
hnei nao via tyh.
Bie pachhâna:
1 Kawrini Mozy 3:16,17: “Khazohpa O nama
châpa nata Khazohpa Thlahpa nâmo liata a y thlah haw tahpa pahno veih ei chi
ma? Ahyrai ta Khazohpa O cha a parao khiata la, cha chyhsa cha Khazohpa ta a
parao hra aw. Khazohpa O cha pathaih tlôh ta, cha O cha nâmo nama châ”.
Achô liata Abeipa bie eima hmôpa hawhna khita, Ano
lyuhpa ta taopa, eima sapa he Khazohpa O cha a châ tahpa eima hmô. Khazohpa O
cha Kyhpachâ kawpa nata daodo kawpa ta mohôh awpah eima châ nota eima sapa ta â
zie leipa hmo – pa-ôpazypazy eima tao ngâthlâh ha tyhpa vâna heta Khazohpa ta
maniah a parao palie hrapa châ thlâh ha aw vei ma??? “Ahyrai ta Khazohpa O
cha a parao khiatala, cha chyhsa cha Khazohpa ta a parao hra aw” ta
tlôh ta.
Khazohpa ta kyh a pachâ kawpa chyhsapa chata
Khazohpa O cha pa-ôpazypa châmaih hmâpa ta a parao ngâthlâh ha aw ma?
Khazohpa kyh a pachâpa nata Ano a hmô pasia kawpa
chyhsa chata pa-ôpazypa a tao tyh nahta pangiasa thei va na….. “He he
kyhpachâna a châ, Ano biepiepa lymâ hawhta eima ypa he;……” tahpa ta, 2
Zawhana 6 pa liata tah tlôh ta.
Source: Board of Mara Literature, MADC, Siaha.
Comments
Post a Comment