Editorial
Marapa sawzy he reih kyh liata eima veiseih tu ha
khiahma tah thei’pa eima châna kao a hluh ngaita. Kheihawhpa ahmaohpakhyna su
lia rai ta Marapa hluh via syulyu ypakhyna su lia chhaota chyhsa chyhta Mara
reih a thei leipazy zawhzi ta Tlaikao reih ta biereihpa nata Tlaikao reih ta
daihti chhihthapa a hluh ngaita.
He kyh liana heta eimâ mohpasia awpa a peimawh kaw. Eima
Biehrai pathaihpa lia chhaota thlôh tu lei awpa nata eima thlôh tu khiahta la
miah ama pazy khai awpazie maniah a chho hra. Khazohpa ta chi nata pho ta
maniah padua ta, reih no-eihpa maniah pie ta, a pabohsana rai nata hmah pasiesa
awpa he eima rai nata eima maohphaohna a châ hra.
Thokha hluhpi he cha Mizo reih cheipa he asosâhna
khiahma a tahpa eima lyu pâ tyh. Reih he cha kheihawhpa reih rai thai ei sih la
pei leipa ta, eima thai hluh khiahta cha keimo châta chhao a pha hra. Anodeikua
pikheipa reih pahlei n’awpa ta eima hmâh awpa châ leipa ta, eima pikheipa reih
hlâta eima pasô via awpa châ hra vei.
Chyhsa hluhpi cha eima byhnâ daona hnawh he Mara reih a
châ tahpa he vaw my ha tyh pi ta, Mizo reih ta eima Mara reih cha miah chhaopa
ta, eima pakah paleih ta Mara reih hlâta Mizo reih eimâ vaw paoh via ha tyh
bao.
Khazohpa ta Mara reih miah pie ta, chi nata pho ta miah
a paduapa vâta Missionary eihhrâhpa Rev. R.A. Lorrain nah nôvah maniah tuapa
ta, eima missionary nahzy hriapasana
zawhzi ta râhzohpa kha râhkhaihpa vaw châ pi ta, cha zawhzi ta India
sawhkhâ tawhta byhnâ daopa ta sasyh ryureina District Council taihta maniah pie
ta, cha zawhzi ta sawhkhâ rai hria ta thla hlao a hneipazy pi heta eima byhnâ
tona hnawh Mara reih he a pheisaipa ta Mizo pawti cha miah a pazyhsa ha heih
tyh bao, a pei ngaita.
Eima Khazohpa, chi nata pho ta miah paduatuhpa nata
eima Missionary Rev. R.A. Lorrain zy hnohta alynabie eima reina châta kyh miah
ama pachâna he Mra reih pabohsana ta achy palie hra ei suh u.
APÔHKHANA KYH
ABEIPA KHODÂH
~ Pa-u Fachhai, Siaha
Biehmiapa:- Math subject cha Formula thai tua leipa ta
exam na liata passed chakhyh thei rimâ awpa châ vei. Cha hawh hrana chata
Abeipa khodâh nata â chhuahpazy cha, pahnokhai thei rima awpa châ vei, ahyrai Abeipa
khodâh nata â chhuahpazy a pahno khoh khiahta la palôhru ochhi pahypa ta thlahchhâ
mawh sy.
Abeipa
khopah cha, current raihria nata â lyu.
Current cha, âthaona tawhta
Transformer-khichhôh-ochhôh-main switch-bulb liata angia ta a khaih tyh. Cha hawhna
chata Abeipa khodâh a châ. Abeipa reingiahna theizy.
1.
Paw daihti –
i) Abaraha
cha, Abeipa rei ângiahpa vâta phopi paw achâ.
ii) Mawsi kha, Abeipa rei ângiahpa vâta Izarei
phopi cha, Phiraoh sei tawhta a papua
haw.
iii) Naw cha, Abeipa rei ângiahpa vâta Tipa-ua
tawhta a chhôhkha nahta hrona a hneipa
zydua a pabohsa.
2.
Zisu Daihti - Paw vyuhpa ta biehneina zydua cha Zisu
hnohta piepa a châ.
i)
Pity
cha, Zisu rei ângiahpa vâta Vârâh châhbi (Hraisôh) piepa a châ.
ii)
Kâna
chanô cha Zisu rei ângiahpa vâta a saw a tlâh haw.
iii)
Kô
12 thi lohpa chhao, Zisu ângiapâpa vâta a tlâh haw.
3. Thlahpapathaihpa
(Lorrain) daihti- Zisu vyuhpa ta Thlahpapathaihpa vyuhpa ta eima
Missionary (R.A.Lorrain) piepa eima châ.
i) R.A. Lorrain reingiahna vâta Tlôsaih
reih eima hnei.
ii) R.A. Lorrain reingiahna vâta Kross
Pheisaih nata Pastor hmiatuapazy hmotaotheina ama hnei khai.
iv)
R.A.Lorrain
reingiahna vâta Py puapa y tlâ vei. LPM liata eimâ pôhkha khai.
He a chô liata reingiahna lâpi – he
Abeipa khodâh a châ. Khaihpha ngaita kaw ta, khaihna ta hmahsiena hluhpi a
hriapapua tyh.
Immanuel thari tawhta Tihnawh
Thisaih a lohpa tlai kha, Thei hluhpi a patheih haw.
Missionary
reingiah leina theizy:
i)
Awnanopa
Py Pathaihpa LPM cha- LIEC, MIEC, ICM,
ECM, MEC, CCIM lâtazy ta thlapa a châ haw. Hqrs chhao Siaha nata Lialaipi liata
thlapa a châ.
ii)
Biehrai
nata Hla Bu bie chhao, thlapa a châ.
iii)
School
liata Tlôsaih reih achu vyuhpa ta Mizo reih ta thlapa a châ.
iv)
Awnanopa
apôhkha thei ma pi, Py hluhpi lâta tlao eima paipatla haw. Râh pazu ta O pazu a
pho haw. Vâsâh â chhih ngaita.
v)
Abeipa
ta sei liata maniah a patâh haw.
(1)
Sôh
sei liata
(2)
Awnanopa
py do leipa liata
(3)
Chipho
hropa sei liata
(4)
Paritheipa
sei liata
(5)
Sihryna
sei liata
(6)
Politics
ryureina do leipa sei liata
(7)
Lucifer,
Sâtâ, Diabola sei liatazy ta miah a patâh haw, saw sa lei awpa ta chhi khawpa
eima châ haw.
Eima
chi pho raona Tihnawhzy-
1.
Awnanopa Py liata:- Py lâta eima paipatlah khai hawpa vâta
Chhie, Pha noh taihta Mizo reih eima hmâh lymâ haw, eima Tihnawh a rao haw.
2.
Achuna School liata:- Eima Missionary ta atheina zydua papuapa
ta, Kô 1909 tawhta Tlôsaih reih tlai ta Achu thei awpa ta a paduapa cha, zana
nata kâchhiena rai ahlao leipa ta Mizo reih ta thlapa vaw châ haw ta, atanoh
taihta eima leina tihnawh a châ.
3.
MADC Sawhkhâ liata:- India sawhkhâ ta, Sahdô sâkha liata
pawpi chi hluhpi a disao leipa ta ama pawh chyu thei n’awpa ta ryh a raopa
hawhta, Keimosasyh amohôh ta, eima laiseih thei n’awpa ta MADC miah pie ta, châhrasala
laiseihpa hlâta tlao eima lei lymâ haw, chipho hropa châta khiahma rai ama hria
tly? Tah thei awpa a châ haw. MADC, VC, NGO’s nata Awnanopa lia taihta
ryureina-dyuchhai liata atyuh thei awpa ta Voter ID, Ration Card O hmo nata Râh
dei châ leipa ta Business pha viapa nata Daoh lai viapa, Su arypaoh viapa zydua
nata Trade License taihta, pie khaipa a châ haw. Chavâta atahmâ cha ato liata
leader ama châ lymâ ha bâ hi. Ryhpachaneina 28:43 bie hawhta eima hry liata pho
hropazy cha asâh lymâ eita, Luh vaw châ haw ei ta Keimo deikua cha, Chaolahmei
lâta eimâ lie haw.
Mâty Thisaih: Hy Abeipa photlyhpa zydua saih u, eima
Râh a tlâh thei n’awpa ta Abeipa ta ochhi a pahy haw, cha cha Mâty Thisaih Pheisaizy
Abeipa ta pasai khaoh vei, nama pina LPM
kha paduapathi u la, a vaw pôhkha teh u, Pheisaihzy Abeipa ta a tah. Eima zydua apôhkha n’awpa su châta
Abeipa khopa cha LPM kha a châ.
Ahawna : Lakher Pioneer Mission , further India
(LPM) he reipachhiepa ta kô hluhpi chhôhta apabu haw hra sala, Abeipa ta Mâty
Thisaih he, a saipa ta loh awpa a pasai
khao leipa vâta Bethesda tipo liata anypa maihta ama tlâhpa hawhta, Mawsi dawh
parih chaluahpa a mohpa maih ta ama tlâhpa hawhta, ti chakua nyukha chhao, ei
chyhsa chyh chaipa hnohta a pietuhpa cha, ama lymâ lei chachei taw vei a tahtuhpa
Abeipa ta a reih haw, chavâta eima zydua ta, eima pina LPM lâta kua awpa ta
eima Zisu Krista moh ta ei châ haw ei.
MARA BOOK OF THE YEAR
2020
‘EI KUZÔ’
Kô 2020 chhôhta Mara reihta châbu a puapa
hryta pha chaipa châta, Puhpa L. Beimokhai ropa, ‘EI KUZÔ’ tahpa cha atlyhpa a châ.
Mara Writers' Club (MWC), Siaha ta a kô
7-na châta ama pachhuahpanohpa, Mara
Book & Magazine of the Year 2020 Result Phuahna nataLymâ raina cha târi
12th Pamih, 2021 Chutyhzâ dawh 6:30Pm-pa ta, NSV Studio, New Colony,
Siaha liata pachhuahpanohpa châ ta; Puhpa
Beimozachhi Chozah, BDO, Siaha RD Block ta he daihti he Khichhai laipa châpa
ta â hmâkhei.
He daihti he Laihsa T. Cassidy ta âhlâhlô kawpa nata, thai kawpa ta chhihthapa
ta, Rev KT Beizangâ, CCI(M) ta Daihti
pavaosana thlahchhâ ta, Khichhai laipa Puhpa Beimozachhi Chozah tawhta Reih pabohsana
nata, reih palaiseihsana kyh bie pha kawpa nahthliepa a châ.
MWC Book & Magazine of the Year 2020
Result Phuahna nata Lymâ Raina liana heta, Laihsa
NT. Mikhali nata Puhpa John Beizachhi Phutozy ta hla ta zawpi ama
palôhpahawh.
MWC Book & Magazine of the Year 2020
liata Lymâ daotuhpazy nata, Mopakha/py Award daotuhpazy cha he hawhna heta ama
châ :
Book of the Year 2020
Ei Kuzô - L. Beimokhai
2-na : He Lei Hro -
PachiHlychho
3-na : Phurie - Robert B.Syuhlô
Mara Magazine of the Year
2020
NOHZUAH : MCHP Silver Jubilee Souvenir
J. Vialua Award 2020
-
John Beizachhi Phuto
S. Hrachu Award 2020
-
The Times of Maraland
A. Zakia Award 2020
-
Rev. Dr. Laiu Fachhai
VAKIA CHHAIHLÔ,
SÔKHAOH BEIPA THÂTIH
~ K. Pari
( He châpaw (Article) he
Pihnô K. Pari châbu, “Hlâno Mara su
peimawhpazy” tahpa tawhta
lapachhuahpa a châ. Ed)
Vakia Chhaihlô he Sôkhaoh khih
liata abeipa châ ta, Sôkhaoh he Chhaihlô abeina khih châ ta, Hiakha tawhta
Kilometer 50 rachhôh ta ahlapa liata ypa a châ. He su he Art & Culture MADC
ta a tly heih.
He a nothlahpa alâpa tho paduapa
ahnai viapa he ‘Piaphaw’ tah ei ta, tho paduapa asâh viapa he ‘Lythla’ ama tah.
He Piaphaw ama chhôh khai tawhta beita ama bei thei. Beibeita he dyhkha ta
khihpi nie awpa ta kyhchhina ama pachhuahpanohpa he a châ. Opi sa khai tawhta savâ dao ei ta, savâ dao
khai tawhta Piahphaw ama chhôh. He kyhchhi he ‘Beita’ tah ei ta, Beita kyhchhina
liata Vao rei leipa ta Seih saita pô 3-4 taihta ama thie. He khai tawhta
‘Lythla’ tah heih ei ta, chhikao angiana liata thophia 8 Inches phiapa, 17 feet
rachhôh aseihpa phia 6-7 padua ei ta, he kyhchhi he ‘Beipi’ ama tah.
Beipi ama bei khai tawhta ahnei
viapa, khih kha liata khih asa theipa ‘kei’ âtahpa nata ahneina apalâhâh
khohpazy ta Khoh ama chei heih tyh. Beipi beina liata cha Vao rei leipa ta Seih
saita pô 10 taihta ama thie tyh. He khai tawhta
Khohchei theipa a châ. He khohchei he odyh kha ta kyhchhina chhâna nata
rônah chaipa a châ. Vakia Chhaihlô, Sôkhao beipa o he kaw tlypa châ ta, a
tlyhmia peiphaw nata Lauthlapa he a rônah ngâsâ. He a nohthla eima hmôpa he
atahmâ sawkhâ ta mohôh ha ta, a sawchapawpa kha amohôhtuhpa châta tlao ama soh.
A ohmo lyuhmo he a ryh kaw ta, a o
dôhpa chhôh liata tlyphie tao ta, ly ama thlana thophia liah liahta liata
angiana ochhi â hlôhpa ta tao ei ta, a rônah kaw. Cha dôhpa chhôh tlyhmia cha
kawh kaw ta, daihti peimawhpa liata zawpi amâ hmaohsiahna su ta ama hmâh. A okah kâ chavei nata chachâh ta tlyphie/savâ
dao ei ta, a kiahpâh liata o sa ta, a chhôh liata hmobaoh, Dawhkhoh, Râchâ, Sa
luh nata hmo hropa hluhpi mokhi tlai a y.
Makô Chhaihlô â beina daihti liata
British ta Sôkhaoh khih cha a la haw. Abei Makô Chhaihlô he Mongyuh pheisaih â
dyuh hrapa vâta Mongyuh pheisaihzy ta Sôkhao khih he meithei laipa ta ei 2 ka
ei ta, cha tawhta khih chhao ama rao pâ ha. Makô Chhaihlô chhao patu ei ta,
Jail liata ama patâh pâ. Makô Chhaihlô ama patâh chhôhta a sawchapawpa Vakia
Chhaihlô he America Mission School liata Class-1 tawhta Class–V taihta kiah ta,
Class VI deikua Sangaing liata a kiah heih. Class–VI a patlô tawhta Sôkhaoh
khih liata kô 1910 tawhta abei châna patu ta, kô 1914 liata British ta Saitha
râh khih 10 liata abei châna ama pie (Tribal Area Chief).
Puhpa Vakia Chhaihlô âbei tawhta
British pheisaih ta O ama raopa cha ama khih mo nata khih nôpâzy ta ama sapa
heih. Burma Independent hmô ta, Ne-win Prime Minister a châ thao nota, Pupa
Ne-win ta khochei awpa ta a kaw haw ta, Pupa Vakia chhao apahy kawpa ta Prime
Minister â hawna hawhta noh 7 chhôh khoh chei ta, Burma râh liata molaipazy
chhao amâ kaw hlao hôlô hra ama tah.
Vakia Chhaihlô O he atahmâ taihta
a pha kawpa ta a y theina chhâpa cha Myanmar Sawkhâ ta a kô chareih ta 25 Lakhs
taopathi n’awpa châta nata a chhôh liata hmobaoh chaleina châta a pie tyhpa
vâta atahmâ taihta apha kawpa nata a chhôh liata Marapa hmobaoh nano nanopa
chhao hmô thei’pa ta a y theipa a châ. Vakia Chhaihlô O he lai kaw ta, a doh lâ
saita lâh 24 rachhôh châ ta, a hâ lâ he lâh 8 rachhôh châ hra ta, a tlyhmia he
a seihna lâta lâh 30 rachhôh châ ta, a kawhna lâta lâh 20 rachhôh kawhpa a châ
hra. A Okah he a seihna lâta lâh 10 rachhôh seihpa châ ta, a kawhna lâta lâh 6
rachhôh ta kawhpa a châ.
Okah pâhchhô liata sa luh pabie khaipa
châ ta, chazy cha: Seih luh, Ngiahrai luh, Chaolia luh, Chakeih luh, Chavyh luh
zy ama châ.
Ochhôh
liata Chakoh su no hnei ta, angia tuana liata Chakoh sâkha y ta, cha kiahpâh
liata pâhchhô daih lâta Rakhô y ta, cha rakhô cha Vakiazy nôvah Rakhô khôpipa
ama tahpa cha a châ. Chakoh ochhôh liah liata a ypa deikua cha ama ypâ penawh
beihchhona a châ.
Ochhôh liata hmo a ypazy:
Laichhôh
liata Dawhkhoh chhao pâchhôh biena taihta paziah ta, pâchhô feet 6 asâhpa liata
Viahdawh, Paotlâ, Taidawh, Chiahmie nata Dawhchhy zy ta â tawh pabie khai. Cha
leipa chhao cha a ochhôh liata hezy he hmô’pa a y hra: Rahôbeih, Alei beih
(Beirai), Pawkhao (Dawra laipa), Baiba, Thiahra, Atu, Tâkô, Meithei, Seih naoh
chhaopa nata ochhôh liata hlâno hmobaoh zydua â kipa ta a y khai.
Vakia Chhaihlô O he Burma Chin State
Museum châta hmâpa châ ta, chavâta a sawchapawpa Tungliantin chhao he a kiahpâh
liata o hropa â sa ta, a ypâ hra. Ano he, he O avaihtuhpa nata amohôhtuhpa a
châ pâ hra.
Sôkhaoh khih liata pho a ypazy: Chhaihlô,
Zawtha, Khuhly, Tlachyu, Laika, Khaimeichhô, Khulia, Khaila, Chozah, Fachhai,
Hlychho, Beita zy ama châ via chai. He hawhta Mara bei ozy sawkhâ ta mohôh ta,
a chhôh liata Mara khihsana hmobaoh totie hmô thei’pa ta a y thlâh hapa he a
rônah tah na ta, hmiakai â chhih kaw.
My ta pati eima niena su lâ cha
miah niekhei heih ei ta, patizy eima nie khai nahta Ticket-zy pua miah chaleipa
ei ta, pie eimâ chhuahpa chhao pachyu kawpa ta miah hlâ khoh leipa ei ta, ama
chô liata eimâ ly kaw nota ama hmia deikua eima kha vei kaw. Sie daihti dawh
11:oo am vaw châ daihmâ ha ta, eimâ para
kaw bâ. Anodeikuacha Hiakha eima tlô tawhta cha eima tlô tahpa athei thlâh
n’awpa ta hmo sâkha chhâ a chalei khoh tlôh na ta, Rev. C. Khabi ta a Bike
nahta thlai nâ kaw râpa ta, Flask nata Towel miah a kaw chaleipa.
Flask eima khona chhâpa cha Flask
tatawpa nyu thôh tlôhpa heta thopi pahâh kawpa phaoh na ta, pacharu pha tlôh pi
ta, eimâ patlai nota, “A chyh viata sy”, tahpa he eima reih pâ ngâthlâh ha,
chavâta zuna lâta cha Flask laipa a châ hapa vâta ama patlaipa chhaota, “A hluh
viata patlai mah y”, eima tah ha bâ awpa a châ.
Cha tawhta Bus abyh awpa ta â duana
su lâ kha miah kei pathlie ei ta, eima hâ thlâh ha bâ. He liata Puhpa C. Vacho
chhao a vaw hlao hra ta, he noh he Office ama pahy lei noh châ ta, Bus eima hâ
thlâh ha nota, “Sôkha ta a vy tua la, State Museum na ei cha mokhei aw”, na tah
ta, “Einâ râsai’ ei na”, ei tahpa chhaota a sai khâchâ eina heipa vâta ei viasa
nah hnohta amâ vaw râ n’awpa lâ châ ta, Museum dady ama vaw tlô nahta Bus
buakha vaw paduasa awpa ta chho ei na ta, eima kei moh para.
Ano chhao raita Art & Culture
Officer ei châna hawhta ama Museum hmô awpa sai eina heipa a châ. Eimâ duana
tawhta eima sie n’awpa lâ cha Minute sâpangawh phei ta siena rakha a châ.
Chhuti noh naihta Museum chhao cha kei pahysa ta, angia para pi ta, apara kawpa
ta moh laih pi ta, ahâtuhpa nô ta, “Liah nah poh cha y ta, Mara poh cha soh hra
lei p’ei chi ta, kaw soh hra muh vy”, tah ta, “Uh, eima kaw soh hr’aw khawh”,
tah na ta, Liah nah poh cha eima poh nata eimâ tobina chhaichhi hawhpa sai he
châ ta, ei tha na pachhie kaw ta, Registration he thlai tao’pa a byuh hih tahpa
eina pachâsa.
Cha tawhta thlai vaw pua pi ta,
Bus hâna lâ cha eima vaw kua hmâ ha heih. A vy mâh to leipa ta buakharu hâ heih
pi ta, vâsâ ta a vy ta, eimâ tyunazy miah paryhkhei ei ta, atlâhna bie achho pi
ta, eima vaw sie lymâ ha. Dawh 1:30 pm ta Thlâtlâh eima za tlô heih. Thlâhtlâh
liata eima tlôna o ahneituhpa awnano hyutuhpa he eima kaw tlô no chhao khitlyh
ha ta, eimâ zâ lie no chhao vaw tlô mâh leipa ta, ahmô palâh khao ma pi. Azo
pakhyna daihti miah taopa ei ta, biereina daihti na pie hra ei ta, Anis paw ta
Maisâh chakaona a hnei.
A mylâ mydi dawh 6:oo am ta Sangyu
lâta tlô awpa ta a thao pi ta, eima tlôna o, awnano hyutuhpa Simau lahpinô cha
vaw kiah hra ta, “Ei cha vaw pathlie aw ei”, tah ta, vaw kiah lymâ ta, mydi ta
châ tlôh ta, o chhâ chaina eima tlô nahta, “He liata sy ei chô aw,
thlahchhâna hnei khoh na ta, o liata
chhâ ngâh tlôh leipa na ta, thlahchhâ’pa ei palôh liata khâchâ y ta”, miah tah
ta, thlah miah a chhâpa, ei no-âh kawpa rai a châ. My dawh 5-pa cha mydi thlâh
ha chy tlôh ta, a thyu hmah thyu tlâ mâh v’ei, meih hra achhoh pâ kaw ta, ama o
tawhta eima siena o chhâna hra cha a hla pâ kaw tlôh ta, khâpa palôh ma a phaoh
vâ i, tahpa ei pachâ ngâpa rai châ ta, ano deita a kua heih n’awpa taih
pachâkhei na ta, châhrasala ahriatuhpa a ypa vâta â tyukhei thei khao leipa a vaw
châ. Ano he chyhsa areisi kawpa nata sia kawpa châ ta, miah a dao kaw.
Cha tawhta vaw sie lymâ pi ta,
dawh kha eimâ râ tawhta dawh 6:00 Am ta Thlualam tlô pi ta, Hriangkhan zy, Thau
zy, Bungtlang zy eima tlô tawhta India râh angia awpa ta Beinô eima tai tua.
Cha tawhta Beinô tha saona zie ta arâ lymâ pi ta, Minute sâpangawh rachhôh eimâ
râ tawhta apako awpa eima châ. Cha â pakona dady rachhôh hao na Tiau chavah ta
Beinô â zâ pahlyh ama tah. Pang zy, Sangyu, Cheural, Rawlbuk, Lungpher, Bualpui
zy chapia lymâpa ta dawh 7:00 am rachhôh ta Siaha eimâ ngiah. Eima siena
lâthlôh zydua liata Abeipa ta hmia miah sahpa lymâ ta, eima palâ kaw.
SAWLÂKIA NATA SARLAMKAI
~ Laicho Nôtlia
Sawlâkia nata Sarlamkai chôchâh liata
Puhpa C. Laitanga, Director, Art & Culture etc, Gov’t of Mizoram ta a ropa,
Mara Reih ta-
“Solokia nata Sarlamkai he a pachâpa py
ta cha ama pachâ peimawh ngâsâpa a lyu. Eima pahnona rakha ta cha kô 1978-80
rachhôh khata, ‘Institute of Music and Fine Arts’ (IMFA) padua pi ta. Mizo ta achu
awpa Lâ hnei hluh leipa pi ta. He vâta Lâpa Instructor châta eima lapazy cha
Mizo râh liata Lâ chi nano nanopa Hmar, Paite, Lai nata Mara lâzy cha mizo râh
lâta Lâzy achu awpa ta tuah ei na ta. Liahsa ama thai tawhta Aizawl
satlia-laihsazy pachu pi ta. He vâta India râh Tribal sahlao hry liata cha,
Cultural Dance a hnei phapa py vaw châ pi ta. Kheihawhpa Pho lâ a châpa chhaota
Mizo lâ sai tlâ châ ta. A thâtih eima reina liata deikua cha, ‘Cha Pho lâpa’,
‘Kha Pho lâpa’ a châ tahpa he eima reih pâ lymâpa a châ.
Kha hawhta eima hria pathao hai no ta
Solokia chhao he eima lâpa hry liata eima kho kawpa nata chyhsazy chhaota â
ngia ama tahpa py a châ. Châhrasala kha hawhta lâ eima pamosa tyh hrapa kha
pakhâna (khâpana) vaw y ha ta, khei hawh tlai ta pakhâna ma a châ tahpa pahnopasia
khao leipa na ta. Cha rakha tawhta cha Solokia cha pamosa beih khao leipa pi
ta.
He
hawh heta eima lâpa pha chaipa sâkha eima tahpa eima tao (lâ) thei khao lei
nota eima Instructor zy ta Pawi lâ Sarlamkai pha kawpa a y tahpa reih ei ta.
Chatanachata Lawngtlai lâ a tuah pi ta, Puhpa Z. Hengmanga, District Council
liata Research Officer tawhta Sarlamkai he a vaw chu papua ei ta. Solokia nata
â zaokhina dâh pachâ leipa pi ta, miah pachutuh pe’nawh chhonazie ta hawhta
Sarlamkai cha vâtlâh hmô awpa ta eima pamosa tyh. IMFA â chu hai p’enawh achu
awpa ta eima la pangia pâpa a châ. Solokia he Sarlamkai ta thla sih la tahpa y
leipa ta, a chhuah hra ma pi. Mizo lâ nano nanopa he pahno hlei hra leipa pi
ta. Eimâ chuna nata miah chhotuhpa miah reipa hawhta tlâ eima tao lymâ.
He tawhta cha Paihte lâ a thaipa
Instructor châta la pi ta, Lai lâ a thaipa Vawmbuk chyhsa chhao Instructor
châta zy eima rao laih hra. Tahmâ Sarlamkai tahpa he pabâhpa châ sa la, Solokia
tahpa sai ta châ sala tahpa hawh rô ta reina a vaw ypa he pachâ pathu via a byuh
kawpa ta â lâ. Keimo ta eimâ chuna p’enawh paryhsana leipa ta cha keimo ta
Sarlamkai tahpa vaw pachhâsa thlâh h’awpa he â ryh thaipa chhaota â lâ vei.
Tahmâ ta â lânazie ta cha, Solokia cha
Mara reizie châ ta, Sarlamkai cha Lai reizie a châ awpa tlâ a châ. Lai nah heta
Sarlamkai he hnei hra leipa ei ta Solokia deita he a y tahpa a châ khiata cha
Sarlamkai he phi chhyhpa vaw châ aw ta, pamosa khao lei awpa chhao cha a châ
taraw. Anodeikua cha Sarlamkai cha Lai culture liata khâchâ â vaw phâpâ (bet
tlat) a châ ha tlôh khiahta cha, tlâ pachhâsa awpa cha ama palôh a pasa
cheingei hra aw.
Keimo cha sawhkhâ chyhsa tlâ châ pi ta,
eima Institute chhao sawhkhâ eih a châpa hawh tlai ta, Sawhkhâ biepiena a y
khiata cha Chula-khawla tah leipa ta tlâ eima zyh awpa a châ. Taochheipa eima
vaw hnei hapa a châpa chhaota pahno leina vâ tlâ châ ta, pachâ thai awpa châ
sala. Keimo maoh châ tu hra leipa ta, miah pachutuhpa maoh chhao a châ hra aw.
Lâpa chi nano nanopa chhao he panano tu
khai ha ei ta, tahpa biezy chhao thei tyh pi ta, he he khito taozie â vaw lyu
tlâ leipa vâta vaw châ chai ta, eima bua kaw hra. Khuallam nairu chhao he
Lalbura khih nata Buangtheuva khih tao dâh chhao a lyu leipa ta. He vâta a
vâtlâh(common) thei chaipa he tlâ eima hmâh tyhpa a châ. Chheilam nota chanô
ama lâh hrapa he, eima zie (zia) tyhpa kha châ hra leipa ta, eima culture siezie
chhao châ hra vei”, tahpa ta a roh. (Thu leh Hla: Sept .1997:Page 20)
Puhpa C. Laitanga ta he article a rona chhâpa
he eima NGO thokha ta Sawlâkia, Tlaikao nah ta ama lâ tyhpa kha, eima vaw rei
pasipasuapa vâta a châpa ei palyusa kaw. Sawlâkia he Lai/Mizo lâ châ rai rai
leipa ta, daihti khô chiehpa eima pahno theina rakha lia tawh chhao hmahta,
Sawlakia he cha Mizo or Lai heta vaw lâh beih veih ei. Sarlamkai tahpa he Lai
nah ta a tlia tawhta ama reipa/reizie tlâ a châ.
Puhpa
A. Thanglura châbu, ‘Zoram Politic Lumlet Dan’ liata ‘Ram kilkhawr fan thu’
tahpa a rona liata chhao he hawhta a roh. September, 1958 liata, Aizawl
D.C Ingti, Siaha liata, Community
Development Project Block pahy awpa ta a kaw tly no khata, Puhpa A. Thanglura heta kaw zi hra ta. He hawhta a
roh- “Kan Pawi unaute Khelkhawn lam leh Lakher unauta Solakia lam te kha ka
ngaisangin hmu nuam pawh ka ti bawk a. Tun thleng hian mitthla ah ka la hmu a, chuvangin
an bial chhungah chauh kherh behpei tlat tum lovin, Manipur Dance te an phalrai
ang bawk hian tih larpui thei ila ka ti ngawt mai tahpa ta a roh.
He liata â lâna dâh ta cha, Lai pho lâ
cha Khelkhawn a châpa ta a lâ ta, Sawlakia cha Mara pho lâ hawhta a pachâ tahpa
a sia.
Kô 1948 liata Assam Governor, Akbar Haiden
Lunglei a kaw tly nota, Sawlâkia he, Lakher Pho lâ, tahpa ta vaw lâh ha ei ta.
Kô 1952 liana kha India P.M. Nehru nata a sawchanô Indira , Aizawl ama kaw tly
nota, Sawlâkia he Lakher Pho lâ tahpa ta vaw pamosa heih ei ta. Kô 1958 India
Republic Day, Delhi liata Sawlâkia he Lakher pho lâ tahpa ta vaw pamosa heih pi
ta. Mizo ta Khuallam ama pamosa hra. Lai deikua cha ama pho lâ, Khelkhawn he
pamosa veih ei.
MARA CHANÔ HROZIE :
PAST, PRESENT AND
FUTURE
~ Ng. Phosa, Tisi
Mara chanôzy he Marapa châta cha lôsôhpa
hawhta châ ei ta, pasô thai ta, chado ta, ngiachhie awpa nata ama siena kao
liata hmah pasiesa awpa he Marapa chapawzy eima maohphaoana a châ. Keimo
chapawzy hawhta kao to liata cheihchalo awpa he amâ ngiah ngaita kaw.
Cha hawh tlupo ta pasô angiahpa,
cheihchalo ta ama khona nata angiahpazy pasopasâhkhei awpa a peimawh kaw raohpa
ta, Marapa chanôzy duasu nata hrozie he khatino raita a vao ta, lâpi dopa pahmô
awpa chhao he eima maohphaohna a châ lilaw heih.
Marapa
chanôzy duasu nata hrozie : Daihti khô chiehpa ( Hlâno daihti ), tahmâ nota ama
duasu nata mylâ-hânoh duasu awpa a chyuta ta vaw sai laih tua sila.
Hlâno
daihti : Mahnô-mahpaw daihti nota Marapa
chanô duasu nata hrozie zydua cha eima pahno khai. “Chanô” tahpa moh he amâ
hmie kawpa ta â lâ. Ochhôh-lyukah raihria zydua – My nata zâ beihchhopa, ti
thaipa, tho phaopa, sahroh pasapa, pasypa nata pazopa(papuapa), poh abu awpa
sapa, sawnahzy khâsiana nata vahpazy khâsiana rai zydua ama tao khai. Laihsanah
hra cha satlianahzy palysa awpa nata ama rie thei kawpa chhaota zâ rei taih
achareisa awpa zy, satlia hluhpi hryta ama vâ-iapa y hra sala; thluahlei hnei leipa
ta satlia to âraohhâh kawpa ta moh thei ei ta, avâ-iapa ahyma a châ tahpa pahno
ama ru kaw tyh.
Chanô he chapaw hlâta mohchhiena a
vao nao via ei ta. Chavâta amâ sohsi kaw tyh. Riasaw sa awpa he chanô châta
mohchhiena chikha châ ta, chavâta amâ vaih kaw. Vâduana vâta riasaw aphaohpazy ama
vaw y pathleipa chhaota ama noza kaw ta, khôtho pua ngâh khao tyh veih ei.
Atobina kyh liata tahmâ no hawhta chysia asiepa nata phapa atao thei v’ei hra sala;
cha chata chanô-chapaw châna kyh liata ama rainao via hlei vei. Party throw,
Picnic, birthday alyna, Christmas khihpadei zâ ta khodâh hawhta ypa nata
Valentine’s Day zy ahmâh hra vei ei sala; chanô-chapawna kyh liata ama moh
chhie beih vei. Alyna daihti – Saluh ia zâ nata Cha-ypizy liata chanô kawpa ta
atobi ei ta, ama hmia, rao, ku pai nata phei pai tah leipa cha ama chysia ta a pamai
khai ha. Chysia ta ama pôhpa zydua su pangawh pachhaih ta su palih nata
âkhophie a pamai khai. Chapaw châta hiatlia chhih kawpa ta mo awpa y vei. Ama
hiatliana ychhôhpa cha ama hrozie ngiapa kha a châ. Hmi pangiasa via n’awpa ta
hmaosaih athupa zy, mo hmi nata mo kiah pavyhna zy, pôdâh nata rohpahâhpazy athu
ta ahnia vei hra ei sala; Mara chanô, na
chanô saw kaw na, na hmi hra a pha, na hrozie hra â ngia, Hy ! Marapa chanô y, Chô
Hiahvâ ta cha hrôbieh lymâ sala hroh pareih
la, Marapa châta pawngiapa châ ngâthlâh ha chy mah y tahpa ta ahaw ngâ
kaw awpa tlai amâ phuh.
Hlâno daihti liata Marapa chanô
duasu nata hrozie cha ato to he kho achhih ta, palôhtlâh achhih ta, ngiaryh pachhih
ta, pathaih ei ta, hrochhôh kaolâh awpa ta hmobaoh tlyuh ngaitapa hawhta ama
châ. Abeipa Biehrai Pathaihpa liata, “Lahpinô ahmôpa cha hmophapa a hmôpa a châ
” a tahpa he Marapa chanôzy a rei chhuahpa ama châ cheingei aw. Âmo liata a chhiepa
y leipa ta, kho achhih leipa y hra vei.
Chanô zy ta chapaw zy biereina
liata a chahraoh beih leipa ei ta, ama pachâna pha kaw hra sala; chapaw ta
chanô pachâna la beih hra vei. He he achhienazie châ leipa ta, phôryhpa hawhta
pachâpa a châ. Mara chanô ta a pikheipa cha – Hria hluh la, rei chyh teh tahpa
hi.
A hluhpi pahri-paziah ei sih la,
khizaw he akileina râh a châ ha bao hnaih ta, eima pawngiapa Mara chanôzy
akileina rei awpa la a y ngyu hra aw, a zydua rôta ama pha khai tah ei sih la,
eima no avâh chiehpa châ aw ta, azo leipa y muarua thlyu aw mapi.
Tahmâ
daihti : Chakhâ kiah lymâ pita, tahmâ la
a bypa / lâpheihpa eima tlô haw. Khizaw asosâhna nata hmahsiena ta eima
nohchareih hrozie maniah panano ta, eima aoh khopa, hmo hmâpa nata pachâna
zydua â vaw thla khai haw. Hlâno ta Marapa chanôzy ta tahmâ nota ama narônahzy
vaw hmô ei sala, Mawmâ tlâh nata Kahrie tlâh liata pahrâpa Lasi (Vâhiah) laihsa
chhithai ngaitapa nata Tisi Kaopi lihchô liata palao tyhpa Vâhiah zuah khiahma
ama tah cheingei aw.
Cha Khizaw hmahsiena vâ chata eima
chanô nahzy chhao thata a pasopasâh ei. Keimo Marapa chanôzy chhihia pi cha
eima pahrâna India sawhkhâ ta kô 2019 khata Parliament liata Woman and Child
Empowerment Bill cha a passed haw. Cha hlâ syulyu kô 2008 lia khata India râh
atlyna to liata Woman Reservation tao ta, suthôh pachhaih ta su kha lymâ chanô
châta seat a paruapa. Cha ryhraona cha eima râh chaki kawpa chhaota eima hmâh
pathao lymâ ha bâ.
Awnanopa liata Machâ nata Khichhôh Machâ
hleikhô ta, Evangelist châta chanôzy chhao ama vaw y lymâ ha bâ. Chanô theologian
hluhpizy chhao Pastor pitlohpa châta pachhuahpanoh khohna palôh a lai kaw bâ
hra. Châthaipa nata officer hluhpi chhao eima vaw hnei haw. Eimâ ly ngaita kaw.
Sapa lâta Py to liata chanôzy ta susâhpa
ama to lymâ ha hra. Marapa chanô zydua, duasu phapa a topa maih palôh hmeiseih
ta alykheina eima cha hlâ.
Châhrasala/Anodeikua
cha tah awpa a byuh ha. Apeimawh chaipa
deikua cha mo pakha-panozy vâta a zydua thâchhie tyhpa hawhta eima tah tua aw.
Hlâno ta Marapa chanô chhi tawhta a vaw
puapa kha tahmâ la â vaw nano kaw bâ na. Khizaw chhâthiehpa hrozie thlihpipa ta
a chanaoh hapa châhra ei sala; eima hmah phaopa he a paru kaw dia ! Marapa
chanô atobina kyh liata chysia ta sapa pôhpa hluhvia syulyu a khu tyhpa kha
tahmâ la sapa pôhpa supangawh pachhaih ta suno deita a pamai ha bâ. Riasaw phaohpazy
he nozana ta reih khao leipa ei ta, apatahsa theina châta ahmâhpa ama y hôlô ha
bâ. Jeans chaopasy acha-ie kawpa apasy hra ei sala; cha chata Chaopasyry phapa
apasy awpa ylei daihti liata chanô nahzy hlâta ama rai a nao via. Palôhpasa
âchhih ngaita kaw.
Marapa chanô ta sâh chanei thaipa cha rei
lei; Barah dâhdei chhao a pahno leipa ama y. Sôkhaoh nata sôkhaih pahno leipa
chata sâh daipa cha kheihta e a tao thai tly ? Tahmâ chhâ lia cha khâpa sâh
daipazy cha ma na reih ngâ ? nama tah thei aw. Â do kaw tlai na, ei vaw
reichhei pâ hra ngyu chuh. Hy! Marapa chanôzy y, ei cha khokhei tu hapa vâ ei ta
bie ei vaw reichhei pâ ngâ kaw tlai na, nâ ngiathai muh vy ei cha tah aw ei.
Chanô ta ochhôh-lyukah raihria awpa rai ta achhuah beih leipa ama y. Raihria
hoh leipa ta , achiepa anie khohpa, thathipa pakah pahâh kawpa, chapaw chizana
pahno leipa, odina châh pahno leipa, pawhrâhpa nata sawzy pachâ leipa ta
khiliah-râhpâh liata tlaitlaoh thlâhpa, chyhsa pawzy nahta rei pâ chho pâ parie hapa chanô thokha-thono ama
vaw y pathao laih ha bâ.
Hriapapuapa hnei hlei leipa ta, atobina
chysia mârupa hnei khoh kawpa, heihzy hneipa maih hnei khohpa thokha ama y
heih. Nôpaw rairuna pahnokhei thai leipa ta, pakah thao/hnei thlâh vâta khopa
maih areih thlâhpa chanô a chyh chyhta ta ama vaw pua laih ngâ bâ. Vâ-iapa
ahneipazy ta ama vâ-iapazy pati nie hrua ei ta, ama nôpawzy za khao hra veih
ei. Vâ-iapa ama hneipa cha pahno ama nao kaw bâ. Chanô ta chapaw hawhta atobi
ta sâ pachhohpa zy, chaopasy apasypa zy, paritheipa taopazy ama vaw y lymâ ha
bâ hra. Hmiakawhpa bie ( Chanô-chapaw châna bielôhawhpa ) chhao chapaw hlâta
reih khoh via ei ta, ama reih hluh via hra. Hmia tobina kyh liata mohmi nata
mokiah pavyh tupa vâta amô nata ahra chhao pachhaih thai lei awpa hluhpi ama y.
 … akheihawhpa rai châ sala; a hluh via syulyu cha kho a chhih leipa sai a châ
ha bâ. Ama hmialâ ( future ) cha akhaih lei pathao lymâ ha bâ. Apei ngaita kaw.
Mylâ-hânoh
daihti : Mara chanôzy duasu awpa nata mylâ-hânoh ta ama kaw tlôthlu awpa he kao
no ta a y.
A zohna lâta – Tahmâ nota ama
hrozie nata ytukhihsa zydua mopa ta thlazoh a chhih ta, sai ngâh awpa chhao châ
vei. Niedona nata paritheipa taopa liata arâ chatlie via aw ei ta, riasaw sapa
nata hrichhiepa ohpa cha khâpa saw ta reih khao aw veih ei. Cha hawhta ama hro
ama hmâh lymâ khiahta cha Marapa chanôzy he Marapa chi pathla ta, papôhtuh awpa
y khao aw veih ei.
Eima râh buah kawpa liata nôpaw
hnei leipa hârapa pôh aw ei ta, HIV/AIDS hri ohpa thata eima pôh aw. Achuna kyh
liata tlapahnai lymâ aw pi ta, cha chata disaona râh lia maniah a pangia aw.
Atobina kyh liata diathlâ aw ei ta, cha chata chapaw palôh moleina hiatliana ta
biehnei aw ta, patupakhina yna râh lâ eimâ lie aw.
Video pualeipa taopa ta, ahy
chizana yleipa ta ama daihti hmâh aw ei ta. Ama ryhraona pi patlohsapa ta y aw
ta, moto hmô thei awpa ta amâ phuahluah aw. Chyhsa ama y nata ylei yzie
hneileipa aw ta, nôpaw nata rilâhzy yzie hnei khao hra aw veih ei. Ato ama
taopa maih he pasi achhih aw ta, adyuhna su ta ama yna su maih ama tao aw.
A khaihnazie ta : Hmo ly-ychhih
chaipa cha kô 1995 Pamih noh 10 liana khata M CH P Mara Chanô Py cha paduapa
vaw châ ta, chanô athaisopa nata Khazohpa a chipa chhihthatuhpa hluhpi vaw pua
ei ta, takô he amâ dua tawhta kô 26-na ama vaw hmâ haw. He Py he thlalôh pachhi
ta, chanôzy ta kô 26 chhôh ta eima râh châta ama hriapapuapazy sai châhta Py
zachhihpa nata a palaikhei tlâh a châpa ama châ kaw dia !
Hlâno Marapa chanô hrozie ngiapazy
thaoh papua ei ta, atobi dâh n’awpazy a pachu ei ta, chyhsa hry liata a pielyuzie
ngiapa a pahmô ei ta, ama zachhina khâ ama pabohsa lymâ.
He hawhta hmahlana ama siekhei
lymâ khiahta cha chanô hrozie chhiepa a phaohpa a chyhta a ypazy taopathi aw ei
ta, chi hropazy ta Marapa chanô chiza aw ei ta, hmopha leipa tawhta eima râh
chanôzy ama puakhai cheingei aw.
Marapa chanô cha sia ta, ado ta,
vahpa nata saw kyh pachâ ta, paritheipa taoleipa ta, chyhsapaw nata satlia pha leipazy
liata a thâchhie leipa ta, ochhôh-lyukah hrâ ta, Marapa chipho nata chei-ôzy
pabohsa ta, a reih a pasâhsa. O liata y hluh ta, khih liah-râhpâh liata tlaitlaoh
leipa ta, a nôpaw, narô nata rilâhzy za a pachhihsa, zâ rei taihta charei beih
vei. Chhôhkha pahno leipa ta khô pua beih leipa ta, peimawhpa hmo liata pua a byuh
khiahta cha hmo yzie zydua chhôhkhazy hnohta a pahnosa ha tyh.
Marapa chanô chata Marapa chapaw
tlai hrochhôh a kaolâh awpa châta vahpa a hnei khoh. He hawhpa hmophapa zydua
he Marapa chanô ta pachâ thei ta, mylâ-hânoh a daihti hmâ awpa cha a râh Maraland
châta hmahsiena a tlôkhei cheingei aw.
Hy ! Marapa chanô zydua saih u,
nama zachhihna awpa zy, eima râh a hmahsie n’awpa zy, eima reih âboh n’awpa zy,
eima chi âsua n’awpazy châta nâmo he peimawh ei chi ta, rie tiama papua ula,
nama zachhihna rie pabohsa kaw muh vy. Eimâ bohna thokhy miakha nama châpa vâta
khopasana ta nama palôhpasana awpa chhao hluhpi a y thei aw, chi hropa chanô
châ leipa chita, nâ la Marapa chanô na châ khawh. Riahphapa ta keih vaw chakâ
la, na râh he na theina kao liata pawpi ngia ngaitapa hawhta rie papawhsa heih
kaw mah y.
Mara reih rozie dopa
Tao
(m) : Khâpa na tao?
(verb)
Tao(r) : Riethei a tao? (Verb)
Taoh
(d) : A taoh, (noun), A sâh lia
pala â taoh (verb)
Tai
(m) : A sâ a tai (verb)
Tai
(r) : Alô vaw tai
teh (verb)
Taih
(d) : Bie amâ taih
(verb), He taih he a vy teh. (Adv)
Tyu
(m) : Maityu a pahâh kaw.
Tyu
(r) : A tyuhnie khâ.
Tyuh
(d) : Atyuh chy teh. (Verb)
Tei
(m) : Pâhchhô
liata â tei (Verb)
Tei
(r) : Eina tei ngâ
kaw (Verb)
Teih
(d) : Ramawh teih
â kao (verb)
Tia
(m) : Hmiahkhu a tia tu
haw (Adv)
Tia
(r) :
Eina tia
na.
Tiah
(d) : Tâkô a tiah
ngâsâ (Adj)
Tie
(m) : A tieta
a pasa (Noun)
Tie(r) : A no tie pha vei (Adj)
Tieh
(d) : Atiehtâ khao leipa ta y
molo teh. (Verb)
Vao
(m) : Poh ta cha vao vei
(Adj)
Vao
(r) : Vao a châ (Noun)
Vaoh
(d) :
SADUTHLIENA
~ NT. Tluahmô
Hetana heta zasai nota zasai via nota za
pachâ nota za pachâ via heih tyh nota, keima nata keima ta saduzy eiza thlie
laih tyh. He eima pina Mara râh, mara râh he â ngiana nata kho â chhihna nata a
rônahnazy he, na mothlaw ta na vaw sai beih tyh hr’aw vâ tlyma?
MARA RÂH A HNEIRÔNA:
Pawto pawna Mara râh, âvyuh chiahchi, Pawchha, Hraisua, Maitô pawzy nata
Pawto pawna Mara râh.
A PIZIE Â NGIANA: Thokô rihkô nata Ramawhzy Tlâhpadâ, Lôkâh
rihkâzy Chavah tipasopa nata Tipozy na vaw sai beih tyh hr’aw vâ tlyma..Ziza
pathaihpa ( Oxygen) nata Ziza hiahza, a chakua nata Lalôhna dâh ( Climate)zy he
na za pachâ tyh hr’aw vâ tlyma, he tluta râh phapa Mara râh he......A râh leilô
hneirônazy he, ti nata râh liata a pahrâpazy pi heta, Nie tiah lei, bawh tiah
lei, sa tiah lei, a y thlâh ha bao naihta, khazia khazia he hawhta eima duahmo
a châ thlâh ha aw vâ tly! Phaiby zy râh hrolâzy Va- ia leita ABEIPA ta Maniah a
pie. Rev.RA, Lorrain Mara râh thâtihpha chhona lâpi Beinô ( Kolodyne river)
Beinô chavâhzy he sôh nata thih a paliena awpazy châta Beinô chavah maniah a pie.
A hmâna a zatlua papua awpa he keimo maoh
châ vei mâ? Tahpazy ta ei za hiahri laih tyh hra.
SADUTHLIENA MARA RÂH KHIHPI:
Hetana heta za pachâ, za pachâ laih heih nota, za sai nota zasai via
heih nota za pachâ via heih nota, notla lâ tawhta, hmahsiena, achuna ato ato âthaona
hawhta lâpi zy, sôdaohnazy taihta notla lâ tawhta â thao ta râh â duah !
Kaw pakawh laih awpa a châ nota âbôkalie lâ tawhta a siepa he eima lyupa ta ei za pachâ
laih tyh cha maw.
Notla lâ tawhta hmoto a tlana, thei
thei a hru hra khiah, chicheipa hra khiah,
saphâ hra khiah, kuvâ hra khiah ato ato a phana he, achyh ta niebaw hmâh ei ta,
a leipa cha a thuzao chakhyh khai ha tyh bao, lâpi phapa y lei ta....
HETANA HETA ZA PACHÂ NA TA
: Mara râh chhâna BURMA
râh ri. Beinô haosâ tawhta athaisopazy nata râh nôpawpazy ta, KHIHPI za padua
pathi heih awpa ta na za pachâsa kaw ta eina paveisa kaw tyh. He beinô (
Kolodyne river) he a kawhna zy, a laina zy, lôkâh pizie â hnai nata â sâhna dâh
zy, a ti a pasona nata a panôna dâh zy, a ti a lai nata a chyhna dâhzy he Mara
râh châta maniah chhopasia kawpa ta kei la eina pachâsa. Saduthliena ta kha ei palô
liata ei za veih kaw tyh. Ti doh tiah lei (Kolodyne river) foreign tlyna
ahnia chaipa (Kolodyne river) O nata Lâpi tao tâ laihna awpazy taihta
maniah a chho khai khiama w! Tahpa ta ei za pachâ tyh cha maw! A chavah a lona dâh
nata a lôkâh piziezy ta Mara râh châta my
thei lei awpa a hmia pizie parohpa a y
tyhna ualuapa hawhta a y ngâpa (Natural) phapa hawhta khâ ei naw pachâsa heih
tyh. Beinô a kaokâh APIZIE a yna dâh nata â lâna dâh tawhta Mara râh a piryzie
he, maniah a chhopasia kawpa ta ei za pachâ tyh hra cha maw! OPI a pahniehna awpa ta ei mothlawzy ta ei vaw
sai laih tyh hra. He he keima nata keima ta SADUTHLIENA ta eina za pachâsa
tyhpazy he a châ. Rei awpa hluhpi y ta,
â ki chochâ kawpa ta roh thei leipa nota
SADUTHLIENAZIE HAWHTA khâ ei naw reipa, ei naw pachâpa awpa ei chi ta ei châ vaw
haw pâ hra ei...THLIHUAH HE VAW PAWH VIA HEIH MAH Y.
NO. MADC. 1/EDN/P/2020-
MARA
AUTONOMOUS DISTRICT COUNCIL
SCHOOL
EDUCATION DEPARTMENT
SIAHA.
Siaha, the 25thMarch,
2021
ORDER
In
the interest of public service and in pursuance to the Government’s Order No.
B.11015/3/2020-DSE(Estt) of 23.3.2021 and B.13021/101/2020-DMR/Vol-III
Dt.23.3.31, the following instructions are hereby issued with immediate effect
and until further orders:
i)
Normal
classes for students of Classes III & IV will start from 5th
April, 2021 (Monday). All students shall subjected to thermal screening before
entering schools.
ii)
Written
consent of parents/guardians for going to school shall be produced by the
students on the first day of attending school.
iii)
School
uniforms shall be worn by students of all classes but shall not be strictly insisted
from students who do not have school uniforms.
iv)
Standard
Operating Procedure (SoP) prepared by the School Education Department shall be
strictly followed.
Enclosed: Bridge course.
Sd/-
K. Vanlalliana
Senior Education Officer
Mara Autonomous District Council
Siaha
MEMO NO. MADC. 1/EDN/P/2020- Siaha, the 25thMarch, 2021
Copy to:-
1.
All Primary
Headmasters under MADC ama vawpahnoawpa nata a daihtitaipaliata School pahyawpa
ta pahnosapachâei ta, Bridge Course he achyh chaita Lesson 3(three) Subject to
liatapachu aw eichi ta, hechhôhtawhta Question set awpa a châ
aw.
2.
The Secretary, BSE, MADC for
information.
3.
The concerned CEO for information &
necessary action.
4.
Office order book
5.
Office copy.
Senior Education Officer
Mara Autonomous District Council
Siaha
SIAHA KHIHPI
VÂDUANA
~ TA. Chhôhu
(He Châpaw (Article) he
Puhpa TA. Chhôhu châbu, “Eima vaw pahno
hra awpa ta” tahpa tawhta lapachhuahpa a châ. Ed)
SIAHA
KHIHPI VÂDUA EI 1-NA
(Kô
1933)
“Ra-awh vyhnô khiliah hryh e, Hawhlypaka keikhao chhi hra;
Bithoh a kuhnao liah y vei”
He he Siaha laihsa hlaphipa châ
ta, Laihsa Nochha ta Siaha liata hri chichhihpa (Senten-Dysentary) a charei
nota Siaha chyhsa 40 (Sypalih) nata Tlôsai chyhsa thyutlia 3 (pathôh) ama thipa
a vâsâh tupa vâta a phina a châ. He hri chichhihpa he kô 1933 ta Siaha liata
vaw charei ta, he daihti no cha thohna lâchhâh ta thaina a sâh tu mâh leipa ta,
a vaw sâh kaw hrapa rai vaw châ sala Marapa râh cha rei lei Tlaikao râh liata
khihpi Aizawl nata Lôlei hmahta Dawhty (Doctor) ama y pha leipa a châpa vâta
Marapa râh lia chhochhi cha a tao n’awpa a y leipa hawhta a châ. 1st Mara Literature Seminar Paper 1992 liata a
rona liata cha, he hri a vei penawh mohôhna su he Beinô chavah haosâ sâphyna
liata O no-eihta ta sapa liata Health Assistant PANGA, tahpa ta reih ta,
anodeikua he he cha chhuh chheipa a châ nahta â ngia. A chhâpa cha he hri he
Siaha liata chareipa châ ta, Beinô chavah he Siaha khih tawhta a hla kaw ta,
tawhla, Sâphyna chavah chhao he Beinô haosâ liata ypa a châ leipa vâta machâ
thokha reipa â do via nahta â ngia. He hri avei penawh mohôhna he CHAKÂ TIKHAOH
(atahmâ ta ECM SHALOM ACHHYNA-O) kiahpâh liata sa ei ta, Tlaikaopa Compounder,
a moh chhao PANGA ta a mohôhpa hawhta reipa a châ. He daihti no châta la a
rarôh-y kaw thlyu aw, “Athihpa ri apaso tiah ma pi,” tahpa ta machâ nahzy ta
reih ei ta, Pavaw chikha Ra-awh he thata a zaw ei ta, Khiliah chahryhpa ta,
Thalua Lôdao (atahmâ ta Meisatlâ lâ zuna liata Lôbô/Lôpheih yna) lâta ama khô
lymâpa hawhta reipa a châ hra.
He tlupo ta thina rarôh-ypa a vaw
tlôpa he bie deita ta reih thai’pa a châ leipa na a châ thlyu aw, Siaha Laihsa
Nohtlai chhaota he hawhta hla a vaw phi pâ haw.
“Bôhzyu lâ vawhpa saih u/y,
Rôli lâkia na chapia ma?
Lôh vâna taih na chho ha la.”
“Viahpa meithei na Dawro,
Kirô lâ za dyna y vei;
Thlyuchhie lo papôna la dei.”
He Senten (Dysentary) hri a vei penawh
ama mohôhna dâh he hlâno Israel daihti liata aphawhpa (Leppers) nah ama mohôh
dâh a lyu kawpa ta â lâ. Amâ riena lâ pati pie awpa nata chakai (tly) awpa chhao
amâ ngiaroh kaw sai ei aw.
SIAHA
KHIHPI VÂDUA EI 2-NA
(Kô
1995)
Kô 1995 a vaw pahieh ta, Patô thlâpâ a
vaw tlôpa cha Siaha khihpi châta cha chhiena/vâduana rarôh-ypa kô nata thla
lâta a vaw châ thlâh ha bao. He daihti no heta Patô thla noh 17 pa he Krizyhpa
Nô Py aduana noh châ tyh ta, kô 1995 hlâ tawhta avâ a suah vei khiah pareih
thata a tla tyh. Chyhsa thokha pachâna liata cha KNP aduana noh he ngiaroh
chhieliena ama vaw hnei tyh hra. He chhiena atlôkheituh chaipa ta pachâpa cha
avâ sua dâh nata nohsa dâh he a châpa ta â lâ. Patô thlâpâ â thao no heta noh
sa kaw ta, târi noh 10 tawh deikua khihti (avâ suapa) he yzie hnei tu leipa
hawhta pahnopa a châ. Avâ suapa ama ngiana (record) tawhta â pahno thei thlyu
aw. He hawhta:
Patô
(May)
Noh 1 avâ
suapa - 3.8mm
Noh 6 avâ suapa - 2.6mm
Noh 8 avâ suapa - 3.6mm
Noh 10 avâ suapa - 6.6mm
Noh 11avâ suapa - 47.5mm
Noh 12 avâ suapa - 3.4mm
Noh 13 avâ suapa - 4.6mm
Noh 14 avâ suapa - 8.6mm
Noh 15 avâ suapa - 19.4mm
Noh 16 avâ suapa - 164.0mm
Noh 17 avâ suapa - 196.0mm
Noh 18 avâ suapa - 80.6mm
Noh 20 avâ suapa - 3.6mm
Noh 22 avâ suapa - 39.4mm
Noh 29 avâ suapa - 11.2mm
Noh 31 avâ suapa - 77.4mm
Noh 2 (no) chhôhta avâ suapa (i.e.
târi noh 16 nata noh 17) chhôh liatahpa he a thliena (Rain gauge) baoh ta a
tlôh khao leipa ta, a khô pathlahpa chhao thlie pathipa châ ta, cha cha 360 mm
a châpa ta pahnopa nata ngia (record) pa a châ.
He nota Siaha khih vâduana he cha kô 62
khô chiehpa (1933) nota Siaha khih vâduana hlâta cha â vaw nano via ha. Siaha
khih he a vaw lai via hapa vâ nata chyhsa pahrâpa chhao ama vaw hluh via hapa
vâta vâduana a vaw tlôna dâh chhao he hri nata iah châ leipa ta, a leilô nata
olyu paraopa vâta chyhsa hrona sôh ngâsâpa pahleina a châ. Siaha khih chhôh dei
châ leipa ta Siaha khih chheipâh zydua chhaota tao ei ta, a rarôh-y chaimâh.
Siaha khih tawhta râh zydua saipa ta â lâ theina momaih cha chamo liapa nata
alei chopa ta saih-raoh thlâh ha ta, Puhpa S. Hrachu (Nazi paw) ta hla ta-
“Keihpi (Chakeih) chei hawhta râh zydua a tao khai ha,” tahpa ta a vaw phi pâ
ngâ kaw (A hla copy he a sawnah nata chhôhkhazy nata Environment and Forest
Department, MADC Office lia hmô awpa a y nahta pangiasapa a châ).
He vâduana he Siaha khih dei châ
leipa ta Siaha khih chheipâh zydua chhao a parao pâpa vâta rairuna thata a
tlôkhei. O nata lyu a paraopa cha kyh nanopa vaw châ ha sala, chyhsa hrona sôh
ngâsâpa, he hawhta a pahlei:
1).
New Colony, Siaha liata - 1 (pakha)
2).
Siahatlâh, Siaha liata - 3 (pathôh)
3).
Meisatlâh, Siaha liata - 4 (papalih)
4).
Council Vaih, Siaha liata - 3
(pathôh)
5).
College Vaih, Siaha liata - 2
(pano)
6).
New Siaha liata - 7 (pasari)
Siaha
khih khôtho lâta:
1).
Tisôpi - 1 (pakha)
2).
Amôbyu Vaihthieh - 2
(pano)
3).
Bualpui (Ng) - 1 (pakha)
Hmah phaohpa chhao 16 (pahrawh hleicharu)
dua ama pha.
SIAHA
VÂDUANA CHÔCHÂH LIATA
SAWHKHÂ
NATA VEIHSEIH PY (NGO) HMAHLANA NATA HRIAPAZY
He vâduana heta Siaha khihpi
ngâlâh dei a pahly lei vâ heta sawhkhâ nata NGO châta zawpi pachhapapua n’awpa
ta raihria kyh liata palôh pasohpa phao/ hmâ a ru kaw. Zawpi ta amâ ngiah
chaipa cha nie awpa SAPHÂ châ ta, a vaw phao n’awpa lâpi y chhôhpa cha Lytai
tawhta Siaha, Tippi Ferry chapia (via) pata nata Lytai tawhta Siaha Kaochao (E)
chapiapa ta a châ. He lâpi 2 (mianopa) he rao khai ha tlôh ta, he vâna heta
Lytai liata Saphâ cha y hôlô hra sala a naonâh kawpa ta vaw phaoh thei’pa châ
vei. Siaha zawpi hluhpi cha Lytai lâ Saphâ phaoh awpa ta phei ta Tipi Ferry
lâpi lâta sie ei ta, ama ky ta saphâ ama vaw phaoh. Tipi Ferry cha ama za tlô
tarawpa ta Balyh Tho ta seipa mongyuh reih ta DUGOUT BOAT ama tahpa hmâpa ta
Beinô chavah ama tai awpa byuh ta, he chhao he chi â chhih kaw. Nodi- dâhphipa
ta siepa sai ama châpa vâta Balyh 1 (miakha) liata chyhsa hluhpi kiah tyh ei
ta, chi â chhih kaw hra. Abeipa ta ngiachhie ei ta balyh apiepasina y hraoh
leipa ta ama phao theinazie Saphâ chhaota Siaha khih cha ama vaw tlô thlâh ha
hra. He arohtuhpa chhao he sie hra awpa ta ama chhôhkha ta chho ei ta, ano ta, “Â, hoh ngâsâ va na chuh,” tah ta, ama
chhôhkha ta, “Puhpa Zo-a (C. Zohupa,
Principal Govt. Siaha College) chhao a
sie thlâh hra na, nâ chhao sie hra la,” tah ei ta, châhrasala he arohtuhpa
he cha sie pyly vei. Lytai tawhta Kaochao (E) chapiapa ta Saphâ phao awpa
chhaota rairuna a y. Rairuna ypa cha – Beinô hleidy y leipa ta, tho balyh (
Dugout Boat) hmâpa pyly ta Beinô chavah he chaka awpa byuh ta, cha dei châ
leipa ta Kaochao (E) nata Amôbyu Vaihthieh (Zero Point tahpa ta pahno viapa)
likawh liata Lâpi pha heih leipa ta, Amôbyu Vaihthieh nata Siaha likawh liata
Titlao hleidy y heih hra leipa ta, rairuna sai y ta, Sawhkhâ châta luh pahiah â
chhih hmeiseih. Saphâ angiah chaipa (a peimawh) chaipa cha Siaha khih chhôh
liata a pahrâpa châ tlôh ei ta.
Sawhkhâ hmahlana
tlâhpipazy: He liata Sawhkhâ
tahpa heta Deputy Commissioner nata ano mohôhna ry liata a ypa Supply
Department-zy he châ ei ta, âmo (DC nata Supply Department) he ama theina zydua
cha ama papua hra. Kaochao (E) liata Beinô chavah chaka n’awpa ta (Saphâ phao
n’awpa ta) mo pakha Balyhzy cha a mâ cheipa ta saphâ palysa ei ta, ama saphâ
pachôna (Godown) zy taopa ta Store Keeper-zy soh ei ta, ama theina hawhta nata
ama pahnothaina rakha ta cha rai ama hriapa ta â lâ. He dei vei, Titlao Chavah
chaka n’awpa ta Avâ hleidy (Ropeway hawhpa chi) zy chhao ama patohpatia hra (He
deikua he pitloh veih ei, Engineer ama hnei lei vâ chhao châ aw ta, a chhaichhi
hiahbâh ama hnei lei vâ chhao a châ thei hra ngyu aw). Titlao hleidy a y leina
thâh cha Siaha zawpizy cha ama ky pyly ta Saphâ he Titlao haosâ lâ tawhta phao
awpa byuh ta, a chanô chapaw ta Tilaithopaw hry ta saphâ phao awpa ta amâ thao
hôlô. Apiepasi daihmâpazy chhao ama y hôlôpa hawhta pahnopa a châ.
Sawkhâ hmahlana lia heta ama
raihria zawpi ta â ngiah (peimawh) chaipa hawhta pachâpa cha Public Works
Department (PWD) he châ awpa ta pachâpa châ ei ta, a chhâpa chhao he vâduana
heta Lâpi nata hleidyzy a parao khai hapa vâta âmo (PWD) he Lâpi nata hleidy
tao theituhpa hawhta pachâpa ama châ vâta a châ. Â do chhao â do hra. He
vâduana he Mawrâh Sawkhâ (Mizoram Government) chhaota pachâ peimawh ta, P.W.D
Executive Engineer, Siaha Division châta a rai charâ kawpa ta Er. Lalruata
Sailo vaw tuah ta, anodeikua a chyhsapa ngâlâh phusâ ahlao leipa ta a vaw tuah
vâ ma a châ ma, ama raihria deikua cha hawhta hmô awpa y tu vei. Zawpi ta ama
pahnopa ama reipa cha “E.E (PWD) he
thotlâh lâ khih tlyh ta, zawpi ta a ly kaw ei ta, asy laih ei ta, cha amâ sypa
cha Video nohthlah lana ta la laih ei ta, ama parôhnasa kaw na,” tahpazy
châ ta, a rônah kaw thlyu aw. He nota Zyhno biatuhpa Puhpa TT. Vakhu reipa, he
arohtuhpa ta â thei ngâthlâhpa cha, “Kei
la ei bia chyhsa Siatlai-Zyhno zawpi ta he hawhta a vaw sy laih ei sala la ama
biatuhpa MDC ei châna tawhta ei pabâh (Resigned) thlâh h’aw na,” a tah.
Hriapa ama hnei tu leipa na a châ thlyu aw. Kô 1995 vâduana chôchâh liana heta
a râh hneituhpa Mara Autonomous District Council he hmahlatuh chaipa ta pachâ
lei thei’pa châ vei. Lâpi leizaih ta a naipa pathai (pahâ) n’awpa chôchâhzy
nata Titlao hleidy dao n’awpa chôchâhzy liata hmia asatuhpa nata Tlâhrai-Siarai
liata apahruapasâhtuh chaipa a châ. Lâpi pathaipa nata Titlao Hleidy dao awpa
he rai peimawh chaipa, Siaha zawpi Saphâ nie awpa phaona lâpi a châpa vâta rai
peimawh ngâsâpa a châ. He rai hria awpa heta vâtlâh (zawpi) alai-achyh, Sawkhâ
rai hriapa chhao a tlâhrai ta hria byuh tlôh ta, he zydua niedo he MADC ta a
pachâ lymâ. He daihti liata Chief Executive Member nata Executive Member (Local
Administration) zy he ama rie a thei pahchai khiah ma tah thei’pa a châ.
Titlao Hleidy he rei hluh via awpa
a pha kaw. A parohpa thua Hleidy (Hamilton type) kha tilaipa ta la ha ta, a
phaoh syulyu haw. Titlao chavah kao hra cha parao pâ khai heih ta, Hleidy dao
heih n’awpa chôchâh he hmo naopa châ vei. Tho-âpa a phiapa tlyma a pôhpa
(Chartin eima tah hawhpa) tlyma anaosia kawpa ta hmô awpa nata lasyu awpa y
tlôh leipa ta, he no heta MADC hyutuh penawh ryhraona nata Zyhno chyhsa
apasaina zawhzi ta Tho-âpa Zyhno tawhta kaw phaopa châ ta, he hmâpa heta Titlao
Hleidy cha Motor chyhpa (Light Vehicle) ahli thei awpa ta daopa a châ. Tlâhrai
hriana liata thopi rahvopa nata nie awpa sa (Vao pôhpa) taih MADC ta a pachâ.
Hleidy patlôpa a châ tawhta Motor laipa ahli thei awpa ta daopa a châ lei vâta
vaih awpa byuh ta, he vaina rai (Duty) he Deputy Commissioner ahawna hawhta
MADC Environment & Forest Department Field staff (Forester, Forest Guard)
zy ta chhôzâ ta ama hria. He vaina rai he ru kaw ta, Meithei ahlao leipa
(achaba leipa) thlohmiasao nata Khukri, Torchlight chhaota vaipa châ ta, avaihtuh
penawh – E & F Field Staff zy reithai tlâh ama châ hmeiseih.
Titlao hleidy chôchâh dei châ
leipa ta Deputy Commissioner ahawna hawhta Beinô chavah chakakheipa ta Saphâ
palyna chôchâh lia chhaota MADC Environment & Forest Department he rai
thata a hria. He daihti no he Department ta Speed Boat a hnei (â vao) no a
châpa vâta saphâ palyna rai he thata a hria. Mo pakha Balyh engine apangaih
leipa ta achyhta a phao thei nota Engine apangaihpa (Speed Boat) heta cha a
hluhpi phaoh thei ta, cha tawhta he Speed Boat he cha aty (a mâ) y leipa (sawhkhâ
ta a mâ a pie leipa) châ ta, mo pakha balyh deikua cha Sawhkhâ ta ama paly
(Phaona) mâ a pie.
He vâduana daihti lia heta zawpi
nata Sawhkhâ ta â pahnieh chaipa cha a râh chhôh liata veihseihpa Py (NGO) ama
châ tah lei thei’pa châ vei. Maraland chhôh liata Veihseihpa Py lai chaipa Mara
Thyutlia Py hleikhô ta Young Mizo Association nata Young Lai Association zy
chhaota palôraoh kawpa ta zawpi pachhana rai he ama hria. Niebaw rairuna pathlâ
n’awpa ta a hnei viapa tawhta Saphâzy kheipa ta aphahla viapazy hnohta raih
pachhuah ei ta, Sôdaohna Saphâ nata niebaw hropa nyu ta a mâ ru viapa ta zuah
heih awpazy pakhâ ei ta, â raohâh kawpa ta chaleisa awpa ta ryhraonazy ama
taokhei hra. Tlâhrai hriapazy, vâdua atyhpa baona nata pachha papuana rai
hleikhô ta he ryhraona he zawpi nodi dâhphipazy ta ama phahnaikhei ngâsâ.
Source: Board of Mara Literature, MADC, Siaha.
Comments
Post a Comment